مقدمه

بر اساس تعریف، اختلالات اسکلتی‌عضلانی شامل اختلالات ماهیچه‌ها، استخوان‌ها، مفاصل، اعصاب و عروق خونی است که مشاغل خاص یا عوامل مرتبط با کار باعث افزایش ریسک ابتلا به این اختلالات می‌‌شود [1]. اختلالات اسکلتی‌عضلانی در نواحی مختلفی از بدن دیده می‌شوند، شایع‌ترین بروز اختلالات اسکلتی‌عضلانی به‌صورت دردهای اسکلتی‌عضلانی است و از نظر اقتصادی، در رتبه اول تحمیل هزینه‌های درمانی قرار دارند [2]. شایع‌ترین دردهای اسکلتی‌عضلانی در ناحیه کمر وجود دارد؛ به طوری که گاهی تخمین زده می‌شود 80 درصد مردم در طول زندگی آن را تجربه می‌کنند [3]. علاوه بر کمردرد، دردهای ناحیه زانو و گردن در رتبه‌های بعدی قرار دارند. مطالعات متعددی نشان داده‌اند که دانشجویان از جمله اقشاری از جامعه هستند که در معرض دردهای اسکلتی‌عضلانی قرار دارند [4-8]. کاظمی و رفیقی وضعیت اختلالات اسکلتی‌عضلانی در دانشجویان ساکن خوابگاه‌های دانشگاه تربیت مدرس را بررسی کردند، آن‌ها گزارش کردند که 93 نفر کمردرد (4/ 30 درصد)، 76 نفر زانو درد (24/8 درصد)، 50 نفر شانه درد (3/ 16 درصد)، 21 نفر درد پاشنه پا (6/9درصد)، 65 نفر گردن درد (2/ 21 درصد)، 10 نفر درد لگن (3/ 3 درصد)، 50 نفر درد مچ دست (3/ 16 درصد) و 6 نفر از درد آرنج (2 درصد) رنج می‌بردند [8].

هایس و همکاران در بین دانشجویان دندان‌پزشکی بیشترین شکایت را از درد گردن با شیوع 64 درصد، درد کمر با شیوع 57 درصد و درد شانه با شیوع 48 درصد گزارش کردند. دانشجویانی که در طول هفته کمتر ورزش می‌کردند بیشتر در معرض آسیب‌های اسکلتی‌عضلانی قرار داشتند [6].

همچنین در مطالعه‌ای دیگر که در سال 2008 با هدف بررسی شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی در بین پرستاران انجام گرفت. کمردرد شایع‌ترین درد اسکلتی‌عضلانی با شیوع 78 درصد و آرنج کمترین گزارش درد اسکلتی‌عضلانی با شیوع 4/23 درصد بودند و میزان شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی با افزایش ساعات کار در هفته افزایش یافت [7].

در مطالعه‌ اسمیت و همکاران که با هدف بررسی اختلالات اسکلتی‌عضلانی در اندام فوقانی دانشجویان کاردرمانی انجام شد، گردن (67/4 درصد)، شانه (46/3 درصد) و قسمت فوقانی پشت بدن (39/5 درصد) بیشترین میزان شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی را به خود اختصاص دادند. 75/5 درصد از این دانشجویان وجود دردهای اسکلتی‌عضلانی در حداقل یکی از این نواحی بالا را گزارش کرده‌اند [5]. 

عوامل مختلفی دلیل ایجاد این مشکلات هستند. از میان این عوامل می‌توان به افزایش فعالیت جسمانی، بلند کردن اشیا، بلندکردن بیماران و جابه‌جا کردن آن‌ها به مکان دیگر و همچنین سن، جنس، شاخص توده بدنی و استفاده از تلفن هوشمند اشاره کرد. رابطه نزدیکی بین این اختلالات و استفاده ناصحیح از مکانیک بدن وجود دارد. عواملی مانند خم شدن، چرخش گردن، نشستن، ایستادن و انجام فعالیت‌های دستی از مهم‌ترین موارد هستند [9].

اختلالات اسکلتی‌عضلانی علاوه بر ایجاد درد برای کادر درمانی، ضرر‌های فراوانی به جامعه می‌رساند که از آن جمله می‌توان به کاهش میزان بهره‌وری و افزایش سطح استرس خانواده اشاره کرد. با توجه به اینکه اختلالات اسکلتی‌عضلانی، عارضه‌ای شایع و ناتوان‌کننده است و مشکلات متعدد ناشی از این اختلالات از جمله درجات مختلف ناتوانی، تأثیر بر فعالیت‌های روزمره زندگی، مشکلات جسمی، عاطفی و شغلی و درنتیجه تحمیل هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم نمایانگر لزوم توجه به این اختلال و عوامل خطرزای ایجاد‌کننده این اختلالات است و هرگونه برنامه‌ریزی جهت پیش‌گیری، درمان یا توان‌بخشی افراد مستلزم آگاهی از اپیدمیولوژی اختلالات اسکلتی‌عضلانی در آن جامعه و رابطه عوامل خطرزاست، مطالعه حاضر با هدف تعیین میزان شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در دانشجویان شاغل به تحصیل دانشکده‌های توان‌بخشی، دندان‌پزشکی و پرستاری دانشگاه علوم‌پزشکی اراک در سال 1398 و تعیین رابطه این دردهای اسکلتی‌عضلانی با سن، جنس، شاخص توده بدنی، رشته تحصیلی و ساعات استفاده از تلفن هوشمند انجام شد.

مواد و روش‌ها

این مطالعه مقطعی از نوع توصیفی‌تحلیلی بود که در سال 1398 در دانشکده‌های توان‌بخشی، پرستاری و دندان‌پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی اراک انجام شد. جامعه مورد‌مطالعه شامل تمام دانشجویان در دانشکده‌های توان‌بخشی، پرستاری و دندان‌پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی اراک بود. تعداد 538 نفر از این دانشجویان که حاضر به شرکت در مطالعه بوده‌اند به صورت نمونه‌گیری غیراحتمالی و از نوع سرشماری انتخاب شدند. معیارهای ورود به مطالعه شامل شاغل به تحصیل بودن (دختر یا پسر) در دانشکده‌های توان‌بخشی، دندان‌پزشکی و پرستاری دانشگاه علوم‌پزشکی اراک در سال 98، عدم ابتلا به بیماری‌های ارثی یا زمینه‌ای و سن بین 40-18 سال بود.

پس از تأیید طرح از طرف معاونت پژوهشی و کمیته اخلاق دانشگاه، در ابتدا لیستی از اسامی کلیه دانشجویان دانشکده‌ها در تمام رشته‌ها تهیه شد. در صورت تمایل دانشجو به شرکت در مطالعه، رضایت‌نامه کتبی گرفته و پرسش‌نامه ویژگی‌های فردی شامل جنس، سن، قد، وزن، رشته تحصیلی، ترم تحصیلی و ساعات استفاده از تلفن هوشمند تکمیل شد. سپس فرم پرسش‌نامه نوردیک در اختیار دانشجو قرار داده شد تا آن را تکمیل کند. این مراحل با نظارت کارشناس کاردرمانی انجام شد.

پرسش‌نامه نوردیک در سال 1987 توسط کورینکا و همکارانش در انستیتوی بهداشت حرفه‌ای کشورهای اسکاندیناوی، به منظور تعیین علائم اختلالات اسکلتی‌عضلانی در نُه ناحیه از بدن (گردن، شانه‌ها، آرنج‌ها، مچ و دست‌ها، پشت، نشیمن و کمر، ران‌ها، زانوها و پاها) طراحی شد. این پرسش‌نامه دارای استاندارد جهانی بوده و در مطالعات متعدد داخلی و خارجی مورد استفاده قرار گرفته است [10]. روایی و پایایی نسخه فارسی این پرسش‌نامه قبلاً بررسی شده است [11]. پس از ورود داده‌ها به محیط نرم‌افزار SPSS نسخه 18، جهت توصیف اطلاعات افراد مورد پژوهش از تکنیک آنالیز توصیفی میانگین و انحراف معیار برای متغیرهای کمّی و درصد فراوانی برای متغیرهای کیفی استفاده شد. برای تعیین تفاوت بین دردهای اسکلتی‌عضلانی بر اساس سن، از آنالیز واریانس یک‌طرفه و برای تعیین جنس، رشته تحصیلی، مدت زمان استفاده از تلفن هوشمند و ساعات استفاده از تلفن هوشمند در روز از آزمون کای‌دو استفاده شده است.

یافته‌ها

در این مطالعه 538 دانشجو (205 مذکر و 333 مؤنث) مورد بررسی قرار گرفتند که میانگین سنی آن‌ها 2/53‌±‌22/04، میانگین قد این افراد بر حسب سانتی‌متر 9/9‌±‌169/99 و میانگین وزن این افراد بر حسب کیلوگرم 13/51‌±65/82 بود. مابقی اطلاعات جمعیت‌شناختی در جدول شماره 1 آورده شده است.


 

 بیشترین شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در ستون فقرات کمری با شیوع 37/2 درصد، گردنی 29/4 درصد و پشتی 24/3 درصد مشاهده شد. در اندام فوقانی شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی  به ترتیب در مچ دست و دست راست 12/8 درصد، شانه راست 9/5 درصد، هر دو شانه 6/9 درصد، هر دو مچ دست و دست‌ها 3/4 درصد و آرنج راست 3/3 درصد بود. در اندام تحتانی شیوع دردهای اسکلتی به ترتیب در زانو 18/8درصد، مچ پا و پا 10/2 درصد و ران 8/4 درصد بود (جدول شماره 2).



دردهای اسکلتی‌عضلانی در شانه، پشت، کمر و ران بر اساس جنس اختلاف معنی‌داری نشان داد، همچنین دردهای اسکلتی‌عضلانی  در گردن و مچ پا و پا بر اساس سن، اختلاف معنی‌داری نشان داد (0/05>P). دردهای اسکلتی‌عضلانی در گردن و زانو بر اساس رشته تحصیلی (0/05>P) و دردهای اسکلتی‌عضلانی پشت، کمر و مچ پا بر اساس ساعات استفاده از تلفن هوشمند در روز اختلاف معنی‌داری نشان داد (جدول شماره 3).


 

بحث

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که ستون فقرات کمری بیشترین درد را در اختلالات اسکلتی‌عضلانی در دانشجویان را دارد. این نتایج با یافته‌های مطالعات قبلی سازگار است [7، 12، 13]. بالاترین شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی دانشجویان در ناحیه کمر (80 درصد) گزارش شد [12]. نایلند و همکاران شیوع کمردرد در دانشجویان جوان فیزیوتراپی را با پرسش‌نامه کمردرد نوردیک بررسی و 69 درصد از این دانشجویان کمردرد‌های ناشی از کار کردن با بیماران را تجربه می‌کردند که می‌بایست جزء مشاغل سخت با آسیب‌پذیری بالا دسته‌بندی شوند [13]. در مطالعه حاضر میزان شیوع دردهای کمری 37/2 درصد گزارش شد که نسبت به مطالعات دیگر از شیوع کمتری برخوردار است. ممکن است علت آن انتخاب دانشجویان از تمام ترم‌های تحصیلی باشد؛ به گونه‌ای که شاید دانشجویان سطوح ابتدایی ترم‌های تحصیلی هنوز در معرض آسیب‌های اسکلتی‌عضلانی ناشی از کار با بیماران قرار نداشته باشند.

در مطالعه حاضر حدود یک‌سوم دانشجویان، درد گردن را گزارش کردند که این نتایج با نتایج تحقیقات قبلی در میان پرستاران ژاپنی و آمریکایی سازگار است و گردن درد بعد از کمردرد شایع‌ترین اختلال اسکلتی‌عضلانی است [14، 15]. در مطالعات متعدد یکی از دلایل ایجاد درد گردن در بین دانشجویان استفاده از تلفن هوشمند بوده است [16]. البته در مطالعه ما اختلاف معناداری بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی و استفاده از تلفن هوشمند گزارش نشد. یک دلیل آن ممکن است به مسائل روش‌شناسی مانند دقت آماری مرتبط باشد یا اینک شاید به دلیل عدم دقت دانشجویان در تکمیل کردن پرسش‌نامه‌ها باشد. 

در مطالعه حاضر، بیشترین شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی  در اندام فوقانی در مچ دست و دست راست 12/8 درصد بود. این نتایج با نتایج مطالعه ابلدو و همکاران هم‌خوانی دارد. در این مطالعه بالاترین شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در مچ دست و دست 15/3 درصد گزارش شد [17]. البته تفاوت‌هایی با یافته‌های مطالعه‌های قبلی مشاهده شد. در بین دانشجویان کره‌ای، بیشترین شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در اندام فوقانی، در شانه با 46 درصد [18] و در بین دانشجویان استرالیایی 23/8 درصد [19] گزارش شد. در یک مطالعه روی هفتاد دانشجوی دندان‌پزشکی اصفهانی نیز بیشترین میزان شیوع دردهای اسکلتی مربوط به کمر و شانه با 31/7 و 41/2 درصد گزارش شد [20]. این تفاوت مشاهده‌شده بین میزان شیوع دردهای اسکلتی در نواحی اندام فوقانی در مطالعات مختلف ممکن است به دلیل تفاوت‌های جمعیتی (قومی و نژادی)، طرح مطالعه و تعداد نمونه و عوامل مخدوش‌کننده باشد. درد مچ دست در اختلالات اسکلتی‌عضلانی ممکن است بر اثر حرکات تکراری و شدید به‌تنهایی یا همراه با دیگر عوامل خطر‌ساز جسمی، غیرجسمی و غیر‌اکوپیشنال ایجاد شود [21]؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود وضعیت مچ دست دانشجویان در حین انجام فعالیت‌های شغلی و غیرشغلی از نظر حرکات تکراری و شدید بررسی شود. 

در مطالعه حاضر در اندام تحتانی بیشترین شیوع دردهای اسکلتی به ترتیب در زانو 18/8درصد، مچ پا و پا 10/2 درصد و ران 8/4 درصد بود. این نتایج هم‌راستا با مطالعه اسمیت و همکاران است. در مطالعه اسمیت و همکاران 260 دانشجوی رشته پرستاری در ترم‌های مختلف تحصیلی مورد ارزیابی قرار گرفتند. در این مطالعه بالاترین شیوع در اندام تحتانی مربوط به زانو درد با 25 درصد و درد پا با 16 درصد بود [19]. در ادامه مشاهده شد که دختران به‌مراتب بیشتر از پسران به دردهای اسکلتی‌عضلانی مبتلا هستند و درد شانه در بین دختران و پسران، اختلاف معنی‌داری نشان داد (0/04=P). این نتایج هم راستا با مطالعه اسمیت و همکاران است که در آن درد شانه در دانشجویان پسر نسبت به دانشجویان دختر بیشتر بود (0/04=P]  و [19].

در مطالعه حاضر بین سن و شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در ناحیه گردن (0/033=P) و ناحیه مچ پا و پا (0/037=P) اختلاف معناداری مشاهده شد که ممکن است نشانه تغییر در رفتار سلامتی دانشجویان باشد [22] و به طور بالقوه بر ایجاد اختلالات اسکلتی‌عضلانی تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین توصیه می‌شود تا مسئولان و برنامه‌ریزان به تغییرات رفتار سلامتی دانشجویان توجه بیشتری داشته باشند و آموزش‌های لازم جهت پیشگیری از ایجاد اختلالات اسکلتی به آن‌ها داده شود [23].

در مطالعه حاضر، دردهای اسکلتی‌عضلانی در نواحی پشت و کمر بر اساس ساعات استفاده از تلفن هوشمند در روز اختلاف معنی‌داری را نشان داد. در یک مطالعه کوهورت 5‌ساله که با هدف بررسی تایپ کردن پیام در تلفن همراه و تأثیر آن در ایجاد اختلالات اسکلتی‌عضلانی در جوانان 24-20‌ساله انجام شد مشخص شد بین دردهای ادامه‌دار در ناحیه گردن و پشت و تایپ کردن (1/6=OR) ارتباط وجود دارد [24]. به‌ علاوه ارتباط بین کمردرد و استفاده از تلفن هوشمند تأیید شده است [25]. در حین تایپ کردن، نواحی گردن، پشت و کمر در وضعیتی خم شده قرار می‌گیرند و احتمالاً مواجهه با بار استاتیک در این نواحی، دردهای گردنی، پشت و کمری ایجاد می‌کند. بخش‌های ستون مهره مانند نواری به هم مرتبط هستند و درواقع هرگونه تغییر در راستای ستون مهره در هر بخش از آن می‌تواند وضعیت بخش‌های دیگر ستون مهره را تغییر دهد. در همین راستا، در یک مطالعه آینده‌نگر در سال 2002 مشخص شد خم شدن بیش از 20 درجه گردن در طی بیش از 40 درصد روز کاری، عامل خطرزای ایجاد بیماری‌های ناحیه ستون مهره است [26]. 

یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های این پژوهش، عدم تمایل به همکاری دانشجویان بود و در بعضی موارد اگر در کار تحقیقی هم شرکت می‌کردند پرسش‌نامه‌ها را به طور ناقص تحویل می‌دادند و همین امر باعث خدشه وارد شدن به کار تحقیق شد. به علاوه، با توجه به اینکه دانشجویان در رشته‌های مورد مطالعه، مدت‌زمان محدودی را در هریک از بخش‌های بالینی می‌گذرانند این احتمال وجود دارد که دردهای اسکلتی‌عضلانی آنان مربوط به بخش‌های مختلف باشد و در مطالعه حاضر، تفکیکی بین این بخش‌ها صورت نگرفت و شیوع دردهای اسکلتی به صورت کلی در نظر گرفته شد. همچنین دسترسی به تمام دانشجویان جهت تعیین میزان شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی از دیگر محدودیت‌های این پژوهش بود. پراکندگی حضور دانشجویان در طی کارورزی‌ها و متغیر بودن حضور آن‌ها در این کارورزی‌ها، جمع‌آوری اطلاعات را با مشکلاتی روبه‌رو کرد.

نتیجه‌گیری

نتایج این مطالعه نشان داد که در دانشجویان رشته‌های توان‌بخشی، پرستاری و دندان‌پزشکی شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی به‌ویژه در نواحی ستون فقرات کمری، گردنی و پشتی نسبتاً بالاست و عواملی مانند سن، جنس و ساعات استفاده از تلفن هوشمند در ایجاد دردهای اسکلتی‌عضلانی مؤثر هستند. پیشنهاد می‌شود مدیران آموزش بهداشت در دانشگاه، بسته‌های آموزشی برای دانشجویان تهیه کنند تا آموزش‌های لازم در زمینه رعایت اصول ارگونومیکی نظیر رعایت وضعیت بدن در حین مطالعه، کلاس درس و کارورزی‌ها و ورزش و استراحت‌های دوره‌ای به آن‌ها داده شود. 

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش

این پژوهش با کد اخلاقIR.ARAKMU.REC.2018.253 در کمیته اخلاق پژوهش دانشگاه علوم‌پزشکی اراک تأیید شده است.

حامی مالی

این مقاله برگرفته از طرح تحقیقاتی با کد 3047 است و هزینه انجام این تحقیق را معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی اراک تأمین کرده است.

مشارکت نویسندگان

تمامی نویسندگان معیارهای استاندارد نویسندگی بر اساس پیشنهادهای کمیته بین‌المللی ناشران مجلات پزشکی (ICMJE) را دارا بوده و همگی به یک اندازه در نگارش اثر مشارکت داشتند.

تعارض منافع

طبق نظر نویسندگان هیچ‌گونه تضاد منافعی در این پژوهش وجود ندارد.

تقدیر و تشکر

از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی اراک برای حمایت و تأمین مالی این پروژه تشکر می‌کنیم.

References

1.World Health Organization. Identification and control of work-related diseases: Report of a WHO expert committee [meeting held in Geneva from 28 November to 2 December 1983]. Geneva: World Health Organization; 1985. https://apps.who.int/iris/handle/10665/40176

2.Ghaffari M, Alipour A, Farshad AA, Yensen I, Vingard E. Incidence and recurrence of disabling low back pain and neck-shoulder pain. Spine. 2006; 31(21):2500-6. [DOI:10.1097/01.brs.0000239133.29037.d0] [PMID]

3.Woolf AD, Pfleger B. Burden of major musculoskeletal conditions. Bull World Health Organ. 2003; 81(9):646-56. [PMCID] [PMID]

4.Smith DR, Wei N, Ishitake T, Wang R-S. Musculoskeletal disorders among Chinese medical students. Kurume Med J. 2005; 52(4):139-46. [DOI:10.2739/kurumemedj.52.139] [PMID]

5.Smith DR, Leggat PA, Clark M. Upper body musculoskeletal disorders among Australian occupational therapy students. Br J Occup Ther. 2006; 69(8):365-72. [DOI:10.1177/030802260606900804]

6.Hayes MJ, Smith DR, Cockrell D. Prevalence and correlates of musculoskeletal disorders among Australian dental hygiene students. Int J Dent Hyg. 2009; 7(3):176-81. [DOI:10.1111/j.1601-5037.2009.00370.x] [PMID]

7.Leggat PA, Smith DR, Clark MJ. Prevalence and correlates of low back pain among occupational therapy students in Northern Queensland. Can J Occup Ther. 2008; 75(1):35-41. [DOI:10.2182/cjot.07.014] [PMID]

8.Kazemi SS, Rafighi M. Musculoskeletal Disorders among Tarbiat Modarres University Students Living in Dormitories in 2016. IIJMPP. 2016; 1(4):169-72. http://ijmpp.modares.ac.ir/article-32-4925-en.html

9.Ansari S, Rezapoor M, Hematgar MA, Ghazi AS, Varmazyar S. Musculoskeletal disorders and its related risk factors among students of Qazvin university of medical sciences. J Hum Environ Health Promot. 2017; 2(3):161-7. [DOI:10.29252/jhehp.2.3.161]

10.Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G, et al. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms. Appl Ergon. 1987; 18(3):233-7. [DOI:10.1016/0003-6870(87)90010-X]

11.Choobineh AR, Rahimi Fard H, Jahangiri M, Mahmood Khani S. [Musculoskeletal injuries and their associated risk factors (Persian)]. Iran Occup Health. 2012; 8(4):70-81. http://ioh.iums.ac.ir/article-1-606-en.html

12.Ansari S, Hematgar MA, Rezapoor M, Varmazyar S. [Investigation of the effect of educational chairs on satisfaction of students and prevalence of musculoskeletal disorders (Persian)]. Iran Occup Health. 2019; 15(6):25-33. http://ioh.iums.ac.ir/article-1-2110-en.html

13.Nyland LJ, Grimmer KA. Is undergraduate physiotherapy study a risk factor for low back pain? A prevalence study of LBP in physiotherapy students. BMC Musculoskelet Disord. 2003; 4:22. [DOI:10.1186/1471-2474-4-22] [PMID] [PMCID]

14.Ando S, Ono Y, Shimaoka M. Associations of self estimated workloads with musculoskeletal symptoms among hospital nurses. Occup Environ Med. 2000; 57(3):211-6. [DOI:10.1136/oem.57.3.211] [PMID] [PMCID]

15.Trinkoff AM, Lipscomb JA, Geiger-Brown J, Brady B. Musculoskeletal problems of the neck, shoulder and back and functional consequences in nurses. Am J Ind Med. 2002; 41(3):170-8. [DOI:10.1002/ajim.10048] [PMID]

16.Namwongsa S, Puntumetakul R, Neubert MS, Boucaut R. Factors associated with neck disorders among university student smartphone users. work. 2018; 61(3):367-78. [DOI:10.3233/WOR-182819] [PMID]

17.Abledu JK, Offei EB. Musculoskeletal disorders among first-year Ghanaian students in a nursing college. Afr Health Sci. 2015; 15(2):444-9. [DOI:10.4314/ahs.v15i2.18] [PMID] [PMCID]

18.Smith DR, Choe MA, Chae YR, Jeong JS, Jeon MY, An GJ. Musculoskeletal symptoms among Korean nursing students. Contemp Nurse. 2005; 19(1-2):151-60. [DOI:10.5172/conu.19.1-2.151] [PMID]

19.Smith DR, Leggat PA. Musculoskeletal disorders among rural Australian nursing students. Aust J Rural Health. 2004; 12(6):241-5. [DOI:10.1111/j.1440-1854.2004.00620.x] [PMID]

20.Barakat S, Javan M, Dehghan H, Habibi E. [Ergonomic assessment of body posture during work using the rapid entire body assessment method and prevalence of musculoskeletal disorders in dental students (Persian)]. Journal of Isfahan Dental School. 2013; 9(5):423-32. http://jids.journalonweb.ir/index.php/jids/article/view/721

21.Barr AE, Barbe MF, Clark BD. Work-related musculoskeletal disorders of the hand and wrist: Epidemiology, pathophysiology, and sensorimotor changes. J Orthop Sports Phys Ther. 2004; 34(10):610-27. [DOI:10.2519/jospt.2004.34.10.610] [PMID] [PMCID]

22.Keller S, Maddock JE, Hannöver W, Thyrian JR, Basler HD. Multiple health risk behaviors in German first year university students. Prev Med. 2008; 46(3):189-95. [DOI:10.1016/j.ypmed.2007.09.008] [PMID]

23.Rajabi R, Sharifi A, Shamsi M, Almasi A, Dejam S. [Investigating the effect of package theory-based training in the prevention of gastrointestinal cancer (Persian)]. J Arak Uni Med Sci. 2014; 17(5):41-51. http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-2859-en.html

24.Gustafsson E, Thomée S, Grimby-Ekman A, Hagberg M. Texting on mobile phones and musculoskeletal disorders in young adults: A five-year cohort study. Appl Ergon. 2017; 58:208-14. [DOI:10.1016/j.apergo.2016.06.012] [PMID]

25.Shan Z, Deng G, Li J, Li Y, Zhang Y, Zhao Q. Correlational analysis of neck/shoulder pain and low back pain with the use of digital products, physical activity and psychological status among adolescents in Shanghai. PloS One. 2013; 8(10):e78109. [DOI:10.1371/journal.pone.0078109] [PMID] [PMCID]

26.Ariens GAM, Bongers PM, Hoogendoorn WE, Van Der Wal G, Van Mechelen W. High physical and psychosocial load at work and sickness absence due to neck pain. Scand J Work Environ Health. 2002; 28(4):222-31. [DOI:10.5271/sjweh.669] [PMID]