دوره 23، شماره 6 - ( بهمن و اسفند 1399 )
جلد 23 شماره 6 صفحات 817-806 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ekran H, Ghanbarnejad A, Afsa M. The Age- and Gender-wise Assessment of the Position and Shape of Mental Foramen in Patients’ Panoramic Radiography. J Arak Uni Med Sci 2020; 23 (6) :806-817
URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-6237-fa.html
URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-6237-fa.html
اکران حمزه، قنبر نژاد امین، افسا معصومه. بررسی موقعیت و شکل سوراخ چانهای بر حسب سن و جنسیت بیماران مراجعه‌کننده به دانشگاه علوم‌پزشکی بندرعباس. مجله دانشگاه علوم پزشكي اراك. 1399; 23 (6) :806-817
حمزه اکران1 
، امین قنبر نژاد2 ، معصومه افسا3
، امین قنبر نژاد2 ، معصومه افسا3
1- گروه اندودانتیکس، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید صدوقی یزد، یزد، ایران.
2- گروه آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، هرمزگان، ایران.
3- گروه رادیولوژی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، هرمزگان، ایران. ،masomeh.afsa@hums.ac.ir
2- گروه آمار زیستی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، هرمزگان، ایران.
3- گروه رادیولوژی، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان، هرمزگان، ایران. ،
متن کامل [PDF 4460 kb]
(1114 دریافت)
| چکیده (HTML) (2235 مشاهده)
.jpg)
References
1.Iwanaga J, Saga T, Tabira Y, Nakamura M, Kitashima S, Watanabe K, et al. The clinical anatomy of accessory mental nerves and foramina. Clin Anat. 2015; 28(7):848-56. [DOI:10.1002/ca.22597] [PMID]
2.Loudon J. Beware the mental foramen. Br Dent J. 2011; 210(7):293. [DOI:10.1038/sj.bdj.2011.249] [PMID]
3.Udhaya K, Saraladevi KV, Sridhar J. The morphometric analysis of the mental foramen in adult dry human mandibles: A study on the South Indian population. J Clin Diagn Res. 2013; 7(8):1547-51. [DOI:10.1038/sj.bdj.2011.249] [PMID]
4.Al-Juboori MJ, Hua CM, Yuen KY. The importance of the mental foramen location detection by using different radiographic technique: Mini review. International J Med Imaging. 2014; 2(3):63-8. [DOI:10.11648/j.ijmi.20140203.14]
5.Zmysłowska-Polakowska E, Radwański M, Łęski M, Ledzion S, Łukomska-Szymańska M, Polguj M. The assessment of accessory mental foramen in a selected polish population: A CBCT study. BMC Med Imaging. 2017; 17(1):17. [DOI:10.1186/s12880-017-0188-6] [PMID] [PMCID]
6.Aminoshariae A, Su A, Kulild JC. Determination of the location of the mental foramen: A critical review. J Endod. 2014; 40(4):471-5. [DOI:10.1016/j.joen.2013.12.009] [PMID]
7.Chappidi V, Swapna LA, Dheeraj V, Nikitha GR, Kanakagiri M. Evaluation of morphometric variations in mental foramen and prevalence of anterior loop in South Indian population: A CBCT study. J Indian Acad Oral Med Radiol. 2019; 31(2):134-9. [DOI:10.4103/jiaomr.jiaomr_219_18]
8.Alok A, Singh ID, Singh S. Evaluation of styloid process in bareilly population on digital panoramic radiographs. J Indian Acad Oral Med Radiol. 2016; 28(4):381-5. [DOI:10.4103/0972-1363.200623]
9.Cakur B, Dagistan S, Shahin A, Haroli A, Yilmaz A. Reliability of mandibular cortex index and mandibular bone mineral density in the detection of osteoporotic women. Dentomaxillofac Radiol. 2009; 35(5):255-61. [DOI:10.1259/dmfr/22559806] [PMID]
10.Cakur B, Sahin A, Dagistan S, Altun O, Caglayan F, Miloglu O, et al. Dental panoramic radiography in diagnosis of osteoporosis. J Int Med Res. 2008; 36(4):792-9. [DOI:10.1177/147323000803600422] [PMID]
11.Mraiwa N, Jacobs R, van Steenberghe D, Quirynen M. Clinical assessment and surgical implications of anatomic challenges in the anterior mandible. Clin Implant Dent Relat Res. 2003; 5(4):219-25. [DOI:10.1111/j.1708-8208.2003.tb00204.x] [PMID]
12.Jacobs R, Mraiwa N, vanSteenberghe D, Gijbels F, Quirynen M. Appearance, location, course, and morphology of the mandibular incisive canal: An assessment on spiral CT scan. Dentomaxillofac Radiol. 2002; 31(5):322-7. [DOI:10.1038/sj.dmfr.4600719] [PMID]
13.Tözüm TF, Taguchi A. Role of dental panoramic radiographs in assessment of future dental conditions in patients with osteoporosis and periodontitis. N Y State Dent J. 2004; 70(1):32-5. [PMID]
14.Niknami M, Esmaeeli F, Nazer A. [Radiographic evaluation of location and shape of mental foramen in selective Iranian Population (Persian)]. Res Dent Sci. 2011; 8(2):102-8. http://jrds.ir/article-1-46-en.pdf
15.Ziegler CM, Woertche R, Brief J, Hassfeld S. Clinical indications for digital volume tomography in oral and maxillofacial surgery. Dentomaxillofac Radiol. 2002; 31(2):126-30. [DOI:10.1038/sj.dmfr.4600680] [PMID]
16.Miracle AC, Mukherji SK. Conebeam CT of the head and neck, part 1: Physical principles. AJNR Am J Neuroradiol. 2009; 30(6):1088-95. [DOI:10.3174/ajnr.A1653] [PMID] [PMCID]
17.Muinelo-Lorenzo J, Suárez-Quintanilla JA, Fernández-Alonso A, Varela-Mallou J, Suárez-Cunqueiro MM. Anatomical characteristics and visibility of mental foramen and accessory mental foramen: Panoramic radiography vs. Cone beam CT. Med Oral Patol Oral Cir Bucal. 2015; 20(6): e707-14. [DOI:10.4317/medoral.20585] [PMID] [PMCID]
18.Naitoh M, Yoshida K, Nakahara K, Gotoh K, Ariji E. Demonstration of the accessory mental foramen using rotational panoramic radiography compared with cone-beam computed tomography. Clin Oral Implants Res. 2011; 22(12):1415-9. [DOI:10.1111/j.1600-0501.2010.02116.x] [PMID]
19.Sukovic P. Cone beam computed tomography in craniofacial imaging. Orthod Craniofac Res. 2003; 6 (Suppl 1):31-6. [DOI:10.1034/j.1600-0544.2003.259.x] [PMID]
20.Falk A, Gielen S, Hauser L. CT data acquisition as a basic for modern diagnosis and therapy in Maxillofacial surgery. Int J Oral Maxillofac Surg. 1995; 24(1):69-75. [DOI:10.1016/S0901-5027(05)80865-3]
21.Abed HH, Bakhsh AA, Hazzazi LW, Alzebiani NA, Nazer FW, Yamany I, et al. Anatomical variations and biological effects of mental foramen position in population of Saudi Arabia. Dentistry. 2016; 6(4):373. https://www.researchgate.net/profile/Abdulaziz-Bakhsh/publication/301898976_Anatomical_Variations_and_Biological_Effects_of_Mental_Foramen_Position_in_Population_of_Saudi_Arabia/links/572c605808ae0a72918a4215/Anatomical-Variations-and-Biological-Effects-of-Mental-Foramen-Position-in-Population-of-Saudi-Arabia.pdf
22.Gungor K, Ozturk M, Semiz M, Brooks SL. A radiographic study of location of mental foramen in a selected Turkish population on panoramic radiograph. Coll Antropol. 2006; 30(4):801-5. [PMID]
23.Alshayyab MH, Alsoleihat F, DarOdeh NS, Ryalat S, Baqain ZH. The mental foramen I: Radiographic study of the anteriorposterior position and shape in Iraqi population. Int J Morphol. 2015; 33(1):149-57. [DOI:10.4067/S0717-95022015000100024]
24.Chkoura A, El Wady W. Position of the mental foramen in a Moroccan population: A radiographic study. Imaging Sci Dent. 2013; 43(2):71-5. [DOI:10.5624/isd.2013.43.2.71] [PMID] [PMCID]
25.Kumar V, Hunsigi P, Kaipa BR, Reddy R, Ealla KK, Kumar CB, Prasanna MD. Radiographic localization of mental foramen in Northeast and South Indian ethnic groups of Indian population. J Contemp Dent Pract. 2014; 15(6):766-9. https://www.thejcdp.com/doi/pdf/10.5005/jp-journals-10024-1614
26.Al-Mahalawy H, Al-Aithan H, Al-Kari B, Al-Jandan B, Shujaat S. Determination of the position of mental foramen and frequency of anterior loop in Saudi population: A retrospective CBCT study. Saudi Dent J. 2017; 29(1):29-35. [PMID] [PMCID]
27.Muhammad DA. Anteroposterior position of the mental foramen on panoramic radiographs in Sulaimani population. Kurdistan Acad J. 2009; 8:9-16. [Link not Found]
28.Tafakhori Z, Karimi M. [Evaluation of horizontal position of mental foramen in relation to mandibular premolar in the panoramic radiograph in Rafsanjan City in 2014 (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2016; 14(11):913-22. http://journal.rums.ac.ir/article-1-2633-en.html
29.Haghanifar S, Rokouei M. Radiographic evaluation of the mental foramen in a selected Iranian population. Indian J Dent Res. 2009; 20(2):150-2. [DOI:10.4103/0970-9290.52886] [PMID]
30.Kqiku L, Sivic E, Weiglein A, Städtler P. Position of the mental foramen: An anatomical study. Wien Med Wochenschr. 2011; 161(9-10):272-3. [DOI:10.1007/s10354-011-0898-2] [PMID]
31.Singh, R, Srivastav, AK. Study of position, shape, size and incidence of mental foramen and accessory mental foramen in Indian adult human skulls. Int J Morphol. 2010; 28(4):1141-6. [DOI:10.4067/S0717-95022010000400025]
32.Prabodha LB, Nanayakkara BG. The position, dimensions and morphological variations of mental foamen in mandibles. Galle Med J. 2006; 11(1):13-5. [DOI:10.4038/gmj.v11i1.1111]
33.Nanayakkara D, Sampath H, Manawaratne R, Peiris R, Vadysinghe A, Arambawatte K. Positional variation and localization of the mental foramen. MOJ Anat Physiol. 2018; 5(1):39‒44. [DOI:10.15406/mojap.2018.05.00162]
متن کامل: (1971 مشاهده)
مقدمه
ﺳﻮراخ ﭼﺎﻧﻪای یﮑﯽ از مشخصه‌های آﻧﺎﺗﻮﻣﯿﮏ موجود در ﻓﮏ تحتانی است ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دو ﻃﺮﻓﻪ وجود داشته و محل خروج ﻋﺼﺐ ﭼﺎﻧﻪای، یکی از ﺷــﺎﺧﻪهای ﻋﺼــﺐ آﻟﻮﺋــﻮﻻر تحتانی، است [1]. بی‌حس کردن عصب چانهای در جراحی‌های متعدد دندانی فکی نیاز است.
علاوه بر این، پی بردن به محل دﻗﯿﻖ ایﻦ ﻋﺼﺐ در ﺑﺎزﺳﺎزی ﭘﺮوﺗﺰهای دﻧﺪاﻧﯽ ﻓﮑـﯽ لازم اﺳﺖ و این در حالی است که محل ایـﻦ ﺷـﺎﺧﺺ آﻧﺎﺗﻮﻣﯿـﮏ در ﻧﮋادهای ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﺪانﻫـﺎی ﻣﺠﺎور متغیر است؛ بنابراین ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎیﮕﺎه دﻗﯿﻖ آن ﻗﺒﻞ از انجام هرگونه دستکاری و اعمال جراحی یا پروتزی شناخته شود [3 ،2].
از آنجا که ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ ﺳــﺎﺧﺘﺎرهای آﻧﺎﺗﻮمیکی ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻋﻤﻞ و ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﻗﻴﻖ آن‌ها ﻗﺒــﻞ از اﻧﺠــﺎم ﻫــﺮ ﻋﻤــﻞ ﺟﺮاحی از اهمیت بسزایی برخوردار اﺳﺖ؛ بنابراین ﺑﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﭘﺮﺗﻮﻧﮕـﺎری ﻣﻨﺎﺳـﺐ از ﺑﻴﻤﺎر و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳـﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺎرها از به وجود آمدن هرگونه ﻋـارضه ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب هنگام ﺟﺮاحی و ﭘـﺲ از آن ﺑـﻪ ﻃﻮر ﭼـﺸﻤﮕﻴﺮی ﻛﺎﺳﺘﻪ میﺷـﻮد [5 ،4].
اﻣﺮوزه اﻋﻤﺎل ﺟﺮاحی ﺑﺴﻴﺎری در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﻠﻮیی ﻓـک تحتانی (ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﻣﻴـﺎن دو ﺳﻮراخ ﭼﺎﻧﻪای)، ﻣﺎﻧﻨﺪ انجام بی‌حسی، درﻣﺎن فک‌های بی‌دندان با ایمپلنت‌های دندانی، برداشتن گرافت‌های مختلف (Graft)، جراحی‌های ارتوگناتیک و انجام اسکروفیکسیشن پس از شکستگی با یا بدون استفاده از صفحه اﻧﺠﺎم میﮔﻴـﺮد؛ بنابراین توجه به نشانه‌های کالبدی ناحیه جلوی فک پایین پیش از انجام این گونه جراحی‌ها ضروری است [6]. آسیب به عصب چانهای می‌تواند باعث فلج حسی و پارستزی در ناحیه تحت عصب‌رسانی این عصب در چانه شود [7].
چاپیدی و همکاران در مطالعه‌ای بیان کردند که موقعیت سوراخ چانهای بین دندان‌های پره مولار اول و دوم بوده است [8]، در حالی که آلوک و همکاران بیان می‌کنند که موقعیت سوراخ چانه در جمعیت مورد مطالعه آن‌ها زیر دندان پره مولار دوم است [9].
طی ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﭘﮋوهش‌هایی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫـﺮﻛﺪام ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﻣﻮرﻓﻮﻟـﻮژی و آﻧـﺎﺗﻮمی ﺳـﻮراخ ﭼﺎﻧـﻪای را بررسی کرده‌اند [11 ،10] و ما بر آن شدیم تا علی‌رغم مطالعات زیادی که در این مورد انجام شده، با توجه به وجود متغیرهای نژادی و جغرافیایی و تغییراتی که در مناطق مختلف وجود دارد، در این مطالعه به بررسی موقعیت و شکل سوراخ چانهای بر حسب سن و جنس افراد با استفاده از تکنیک رادیوگرافی پانورامیک در بخشی از کشور بپردازیم.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر یک مطالعه مشاهده‌ای مقطعی است. برای انجام این مطالعه از تصاویر پانورامیک بیمارانی که برای اهداف تشخیصی یا درمانی در یک بازه زمانی چهار ماهه به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی بندرعباس مراجعه کرده بودند، استفاده شد. تصاویری انتخاب شد که دندان‌های پره مولار اول و دوم فک پایین آن‌ها به طور کامل رشد کرده بود و فاقد هرگونه ضایعه رادیولوسنت بودند.
همچنین این دندان‌ها در مرحله دائمی قرار داشته و بیمار سابقه ترومای فک، جراحی فک و یا درمان‌های ارتودنسی نداشته باشد. تصاویری ارزیابی شدند که سوراخ چانهای در آن‌ها در هر دو طرف چپ و راست به طور کامل و واضح قابل مشاهده بود. درنهایت تعداد 450 تصویر مطالعه و بررسی شدند.
ﻧﻤﺎی ﭘﺎﻧﻮرامیک یکی از ﻣﻌﻤﻮلیﺗﺮﻳﻦ ﭘﺮﺗﻮﻧﮕﺎری‌هایی اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻧﺪان‌پزشکی اﺳﺘﻔﺎده می‌شود. ﺑﺴﻴﺎری از دﻧﺪان‌پزﺷﻜﺎن ﭘﺮﺗﻮﻧﮕﺎری ﭘﺎﻧﻮرامیک را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان یک ﻧﻤﺎی ﻏﺮﺑﺎﻟﮕﺮی ﺑﺮای بررسی ﻣﺸﻜﻼت و آﺳﻴﺐهای دﻧﺪانی فکی و ﻧﻴﺰ ﺑﺮای دﺳﺘﺮسی راﺣﺖ و آﺳﺎن آن سفارش می‌دهند [12, 13]. رادیوگرافی ﭘﺎﻧﻮراﻣﯿﮏ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل، دُز ﮐﻢ و هزیﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ، در ﻃﺮح‌ریﺰی درﻣﺎن‌های دﻧﺪان‌پزﺷﮑﯽ به کار می‌رود [14]. در این مطالعه از دستگاه تصویر‌برداری planmeca promax2 d-finland همراه با نمایشگر لپ‌تاپ Asus جهت تهیه تصاویر استفاده شد.
تصاویر انتخاب‌شده توسط دو دانشجوی سال آخر دندانپزشکی عمومی که آموزش لازم را در این زمینه دیده بودند، ارزیابی شدند. در صورت اختلاف بین نتایج آن‌ها، اندازه‌گیری توسط یک نفر متخصص رادیولوژی فک و صورت انجام شد. هیچ‌یک از این افراد از هدف مطالعه اطلاعی نداشتند و تنها اندازه‌گیری‌ها را انجام می‌دادند. تصاویر به فرمت JPEG تبدیل و با اندازه واقعی وارد نرم‌افزار Auto CAD (2014) شدند.
با استفاده از امکانات این نرم‌افزار، خطوطی مماس با لبه تحتانی فک پایین، در راستای خط وسط فک تحتانی، مماس با لبه خلفی فک تحتانی و همچنین خطی موازی با میدلاین که از مرکز سوراخ چانهای عبور کند، ترسیم شد [15].
تصاویر پانورامیک برای تجزیه و تحلیل موارد زیر ارزیابی شدند:
1. شکل سوراخ چانهای در هر طرف (بیضی یا گرد).
2. اندازه سوراخ چانهای در هر طرف.
3. موقعیت فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به لبه تحتانی فک تحتانی در هر طرف (فاصله عمودی بین مرکز سوراخ چانهای با خط مماس با لبه تحتانی فک تحتانی).
4. موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به خط میدلاین فک تحتانی در هر طرف (فاصله عمودی بین مرکز سوراخ چانهای با خطی که در راستای میدلاین فک تحتانی قرار دارد).
5. موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به لبه خلفی فک تحتانی در دو طرف (فاصله عمودی بین مرکز سوراخ چانه ای با خطی که مماس با لبه خلفی فک پایین ترسیم شده).
6. موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای بر اساس موقعیت آناتومیک آن نسبت به دندان‌های پره مولار اول و دوم (تصویر شماره 1).
ﺳﻮراخ ﭼﺎﻧﻪای یﮑﯽ از مشخصه‌های آﻧﺎﺗﻮﻣﯿﮏ موجود در ﻓﮏ تحتانی است ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دو ﻃﺮﻓﻪ وجود داشته و محل خروج ﻋﺼﺐ ﭼﺎﻧﻪای، یکی از ﺷــﺎﺧﻪهای ﻋﺼــﺐ آﻟﻮﺋــﻮﻻر تحتانی، است [1]. بی‌حس کردن عصب چانهای در جراحی‌های متعدد دندانی فکی نیاز است.
علاوه بر این، پی بردن به محل دﻗﯿﻖ ایﻦ ﻋﺼﺐ در ﺑﺎزﺳﺎزی ﭘﺮوﺗﺰهای دﻧﺪاﻧﯽ ﻓﮑـﯽ لازم اﺳﺖ و این در حالی است که محل ایـﻦ ﺷـﺎﺧﺺ آﻧﺎﺗﻮﻣﯿـﮏ در ﻧﮋادهای ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﺪانﻫـﺎی ﻣﺠﺎور متغیر است؛ بنابراین ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎیﮕﺎه دﻗﯿﻖ آن ﻗﺒﻞ از انجام هرگونه دستکاری و اعمال جراحی یا پروتزی شناخته شود [3 ،2].
از آنجا که ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ ﺳــﺎﺧﺘﺎرهای آﻧﺎﺗﻮمیکی ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻋﻤﻞ و ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﻗﻴﻖ آن‌ها ﻗﺒــﻞ از اﻧﺠــﺎم ﻫــﺮ ﻋﻤــﻞ ﺟﺮاحی از اهمیت بسزایی برخوردار اﺳﺖ؛ بنابراین ﺑﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﭘﺮﺗﻮﻧﮕـﺎری ﻣﻨﺎﺳـﺐ از ﺑﻴﻤﺎر و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻳـﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺎرها از به وجود آمدن هرگونه ﻋـارضه ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب هنگام ﺟﺮاحی و ﭘـﺲ از آن ﺑـﻪ ﻃﻮر ﭼـﺸﻤﮕﻴﺮی ﻛﺎﺳﺘﻪ میﺷـﻮد [5 ،4].
اﻣﺮوزه اﻋﻤﺎل ﺟﺮاحی ﺑﺴﻴﺎری در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺟﻠﻮیی ﻓـک تحتانی (ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﻣﻴـﺎن دو ﺳﻮراخ ﭼﺎﻧﻪای)، ﻣﺎﻧﻨﺪ انجام بی‌حسی، درﻣﺎن فک‌های بی‌دندان با ایمپلنت‌های دندانی، برداشتن گرافت‌های مختلف (Graft)، جراحی‌های ارتوگناتیک و انجام اسکروفیکسیشن پس از شکستگی با یا بدون استفاده از صفحه اﻧﺠﺎم میﮔﻴـﺮد؛ بنابراین توجه به نشانه‌های کالبدی ناحیه جلوی فک پایین پیش از انجام این گونه جراحی‌ها ضروری است [6]. آسیب به عصب چانهای می‌تواند باعث فلج حسی و پارستزی در ناحیه تحت عصب‌رسانی این عصب در چانه شود [7].
چاپیدی و همکاران در مطالعه‌ای بیان کردند که موقعیت سوراخ چانهای بین دندان‌های پره مولار اول و دوم بوده است [8]، در حالی که آلوک و همکاران بیان می‌کنند که موقعیت سوراخ چانه در جمعیت مورد مطالعه آن‌ها زیر دندان پره مولار دوم است [9].
طی ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﭘﮋوهش‌هایی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫـﺮﻛﺪام ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﻣﻮرﻓﻮﻟـﻮژی و آﻧـﺎﺗﻮمی ﺳـﻮراخ ﭼﺎﻧـﻪای را بررسی کرده‌اند [11 ،10] و ما بر آن شدیم تا علی‌رغم مطالعات زیادی که در این مورد انجام شده، با توجه به وجود متغیرهای نژادی و جغرافیایی و تغییراتی که در مناطق مختلف وجود دارد، در این مطالعه به بررسی موقعیت و شکل سوراخ چانهای بر حسب سن و جنس افراد با استفاده از تکنیک رادیوگرافی پانورامیک در بخشی از کشور بپردازیم.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر یک مطالعه مشاهده‌ای مقطعی است. برای انجام این مطالعه از تصاویر پانورامیک بیمارانی که برای اهداف تشخیصی یا درمانی در یک بازه زمانی چهار ماهه به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی بندرعباس مراجعه کرده بودند، استفاده شد. تصاویری انتخاب شد که دندان‌های پره مولار اول و دوم فک پایین آن‌ها به طور کامل رشد کرده بود و فاقد هرگونه ضایعه رادیولوسنت بودند.
همچنین این دندان‌ها در مرحله دائمی قرار داشته و بیمار سابقه ترومای فک، جراحی فک و یا درمان‌های ارتودنسی نداشته باشد. تصاویری ارزیابی شدند که سوراخ چانهای در آن‌ها در هر دو طرف چپ و راست به طور کامل و واضح قابل مشاهده بود. درنهایت تعداد 450 تصویر مطالعه و بررسی شدند.
ﻧﻤﺎی ﭘﺎﻧﻮرامیک یکی از ﻣﻌﻤﻮلیﺗﺮﻳﻦ ﭘﺮﺗﻮﻧﮕﺎری‌هایی اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻧﺪان‌پزشکی اﺳﺘﻔﺎده می‌شود. ﺑﺴﻴﺎری از دﻧﺪان‌پزﺷﻜﺎن ﭘﺮﺗﻮﻧﮕﺎری ﭘﺎﻧﻮرامیک را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان یک ﻧﻤﺎی ﻏﺮﺑﺎﻟﮕﺮی ﺑﺮای بررسی ﻣﺸﻜﻼت و آﺳﻴﺐهای دﻧﺪانی فکی و ﻧﻴﺰ ﺑﺮای دﺳﺘﺮسی راﺣﺖ و آﺳﺎن آن سفارش می‌دهند [12, 13]. رادیوگرافی ﭘﺎﻧﻮراﻣﯿﮏ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل، دُز ﮐﻢ و هزیﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ، در ﻃﺮح‌ریﺰی درﻣﺎن‌های دﻧﺪان‌پزﺷﮑﯽ به کار می‌رود [14]. در این مطالعه از دستگاه تصویر‌برداری planmeca promax2 d-finland همراه با نمایشگر لپ‌تاپ Asus جهت تهیه تصاویر استفاده شد.
تصاویر انتخاب‌شده توسط دو دانشجوی سال آخر دندانپزشکی عمومی که آموزش لازم را در این زمینه دیده بودند، ارزیابی شدند. در صورت اختلاف بین نتایج آن‌ها، اندازه‌گیری توسط یک نفر متخصص رادیولوژی فک و صورت انجام شد. هیچ‌یک از این افراد از هدف مطالعه اطلاعی نداشتند و تنها اندازه‌گیری‌ها را انجام می‌دادند. تصاویر به فرمت JPEG تبدیل و با اندازه واقعی وارد نرم‌افزار Auto CAD (2014) شدند.
با استفاده از امکانات این نرم‌افزار، خطوطی مماس با لبه تحتانی فک پایین، در راستای خط وسط فک تحتانی، مماس با لبه خلفی فک تحتانی و همچنین خطی موازی با میدلاین که از مرکز سوراخ چانهای عبور کند، ترسیم شد [15].
تصاویر پانورامیک برای تجزیه و تحلیل موارد زیر ارزیابی شدند:
1. شکل سوراخ چانهای در هر طرف (بیضی یا گرد).
2. اندازه سوراخ چانهای در هر طرف.
3. موقعیت فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به لبه تحتانی فک تحتانی در هر طرف (فاصله عمودی بین مرکز سوراخ چانهای با خط مماس با لبه تحتانی فک تحتانی).
4. موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به خط میدلاین فک تحتانی در هر طرف (فاصله عمودی بین مرکز سوراخ چانهای با خطی که در راستای میدلاین فک تحتانی قرار دارد).
5. موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به لبه خلفی فک تحتانی در دو طرف (فاصله عمودی بین مرکز سوراخ چانه ای با خطی که مماس با لبه خلفی فک پایین ترسیم شده).
6. موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای بر اساس موقعیت آناتومیک آن نسبت به دندان‌های پره مولار اول و دوم (تصویر شماره 1).
.jpg)
داده‌های به دست آمده با نرم‌افزار SPSS نسخه 16 و تست‌های آماری تی استودنت، آنووا و کای‌اسکوئر تجزیه و تحلیل شد.
یافته‌ها
افراد شرکت‌کننده در این مطالعه در چهار گروه سنی الف (زیر 20 سال)، ب (20 تا 34 سال)، ج (35 تا 49 سال) و د (افراد 50 سال به بالا) طبقه‌بندی شدند. در این مطالعه 52/9 درصد از شرکت‌کنندگان را زنان و 47/1 درصد را مردان تشکیل دادند.
1. فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین و کنار خلفی فک پایین و فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای تا کناره تحتانی فک بر حسب سن بیماران:
اندازه‌گیری موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین فک پایین با سن بیماران در سمت چپ (P=0/35) و راست (P=0/64) در گروههای سنی مختلف بود که به لحاظ آماری تفاوت معناداری با یکدیگر نداشتند (جدول شماره 1).
.jpg)
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به کناره خلفی فک تحتانی و سن بیماران در سمت راست (P=0/28) و چپ (P=0/09) مشخص شد که این فاصله در گروههای مختلف سنی از نظر آماری تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند (جدول شماره 1).
همچنین در بررسی ارتباط بین موقعیت فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به کناره تحتانی و سن بیماران، یافته‌های به دست آمده در سمت چپ (P=0/04) و راست (P=0/001) در همه گروههای سنی نشان داد که در گروههای مختلف سنی از نظر آماری تفاوت معنادار وجود دارد (جدول شماره 1).
2. فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین و کنار خلفی فک پایین و فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای تا کناره تحتانی فک بر حسب جنسیت بیماران:
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین فک پایین و جنسیت در سمت راست و چپ، P به ترتیب P=0/001 و P=0/006 محاسبه شد. این یافته‌ها نشان می‌دهند که فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به میدلاین فک پایین در دو گروه مردان و زنان از نظر آماری اختلاف معناداری با هم دارند (جدول شماره 2).
.jpg)
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر خلفی فک پایین و جنسیت در سمت راست (P=0/001) و چپ (P=0/001) در دو گروه مردان و زنان با همدیگر اختلاف معناداری داشتند (جدول شماره 2).
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی فک پایین و جنسیت در سمت راست و چپ میزان P به ترتیب 0/001 و 0/001 محاسبه شد که نشان می‌دهد فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی فک پایین در دو گروه مردان و زنان از نظر آماری اختلاف معناداری دارند (جدول شماره 2).
3. شکل سوراخ چانهای در رادیوگرافی پانورامیک بر حسب جنس بیماران:
در بررسی ارتباط بین شکل سوراخ چانهای و جنسیت در سمت راست و چپ میزان P به ترتیب 0/89 و 0/82 به دست آمد که نشان داد شکل سوراخ چانهای در دو گروه زنان و مردان از نظر آماری با همدیگر تفاوت معناداری ندارند (جدول شماره 3).
.jpg)
4. شکل سوراخ چانهای در رادیوگرافی پانورامیک بر حسب سن بیماران:
در بررسی ارتباط بین شکل سوراخ چانهای و سن در سمت راست و چپ میزان P به ترتیب 0/53 و 0/16 به دست آمد که نشان داد شکل سوراخ چانهای در گروههای مختلف سنی از نظر آماری با همدیگر تفاوت معناداری ندارند (جدول شماره 4).
.jpg)
بحث
هدف از انجام مطالعه حاضر بررسی موقعیت و شکل سوراخ چانهای در تصاویر پانورامیک بیماران بود. با توجه به اینکه سوراخ چانهای یکی از ساختار‌های آناتومیک مهم در ناحیه قدامی فک تحتانی است، دانستن موقعیت این سوراخ در اعمال جراحی و دستکاری‌های پزشکی در این ناحیه حائز اهمیت است.
در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ آﻧﺎﺗﻮمیک و ﺷﻜﻞ هندسی ﺳﻮراخ ﭼﺎﻧﻪای از تصاویر رادیوگرافی پانورامیک با کیفیت بالا استفاده شد. در این مطالعه از تصاویر رادیوگرافی پانورامیک استفاده شد؛ زیرا این تصاویر به طور معمولی قبل از انجام اعمال دندانپزشکی برای بیماران توصیه می‌شود. اگرچه از روش‌های دیگری مانند CT و همچنین CBCT برای این منظور استفاده می‌شود که دقت بالاتری نیز دارند.
امروزه CBCT به طور فزاینده‌ای جایگزین CT پزشکی شده است؛ زیرا دارای تصویر با کیفیت مناسب است و بیمار تحت اشعه با دُز پایین‌تر قرار می‌گیرد [17 ،16]. علی‌رغم دقت بالاتر CBCT نسبت به رادیوگرافی [18, 19]، عواملی مانند در دسترس نبودن و از همه مهم‌تر هزینه و دُز بالای اشعه این تصاویر، نسبت به رادیوگرافی کانونشنال، کاربرد آن‌ها را در ارزیابی‌ها همچون دیگر زمینه‌ها، در بسیاری از شرایط محدود کرده است [20, 21]. به همین دلایل و نیز در دسترس بودن گرافی‌های با کیفیت، در مطالعه حاضر از تصاویر رادیوگرافی استفاده شد.
نتایج مطالعه حاضر نشان می‌دهد که به لحاظ موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای، شایع‌ترین موقعیت، بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم است. موقعیت این سوراخ در گروه سنی الف، عمدتاً بین اپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم و در گروه سنی د، در دیستال اپکس دندان‌های پره مولار دوم قرار داشت.
در مطالعه چاپیدی و همکاران مشخص شد که موقعیت سوراخ چانهای در بیش از 62 درصد جمعیت مورد مطالعه آن‌ها از حیدرآباد هند بین دندان‌های پره مولار اول و دوم است، همچنین شکل سوراخ چانهای نیز در بیش از 69 درصد افراد بیضی گزارش شد [8] که در هر دو مورد با مطالعه ما هم‌خوانی داشت. در مطالعه عابد و همکاران روی جمعیت عربستان سعودی بیان کردند که در بیش از 57 درصد افراد مورد مطالعه، محل سوراخ چانهای بین دندان‌های پره مولار است [22].
مطالعه گانگور و همکاران در ترکیه نشان داد که در بیش از 47 درصد افرد مورد مطالعه موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم است [23].
الشیاب و همکاران با مطالعه 518 گرافی پانورامیک به این نتیجه رسیدند که شکل سوراخ چانهای گرد است [24] که با مطالعه ما هم‌خوانی نداشت. در سال 2013 مطالعه‌ای توسط چورا و همکاران روی جمعیت مراکشی انجام شد و به این نتیجه رسیدند که معمولی‌ترین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای در راستای محور طولی دندان پره مولار دوم قرار دارد [25].
علاوه بر این، در مطالعه دیگری که توسط جامداد و همکاران روی جمعیت هندی صورت گرفت نیز به این نتیجه رسیدند که شایع‌ترین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای در ناحیه بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم (67 درصد) قرار دارد [26]. این در حالی است که المهلاوی و همکاران با مطالعه جمعیتی از عربستان سعودی به این نتیجه رسیدند که موقعیت سوراخ چانهای در زیر آپکس دندان پره مولار دوم است [27].
همچنین در مطالعه دیگری که در کشور عراق توسط محمد و همکاران صورت گرفت، آن‌ها نیز بیان داشتند که شایع‌ترین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای در راستای محور طولی دندان پره مولار دوم است [28].
در ایران نیز مطالعات متعددی توسط محققان در این مورد صورت گرفته که روی جمعیت‌ها و نژاد‌های مختلفی بوده‌اند. تفاخری و کریمی در مطالعه‌ای روی جمعیت انتخاب‌شده شهر رفسنجان به این نتیجه رسیدند که ناحیه بین پره مولار اول و دوم با 44 درصد فراوانی، شایع‌ترین محل برای فورامن منتال در رادیوگرافی پانورامیک بود و پس از آن زیر دندان پره مولار دوم (36 درصد) فراوان‌ترین محل قرارگیری است [29].
حقانی فر و همکاران روی جمعیت منتخب در شهر بابل صورت گرفت که اعلام کردند در جمعیت مورد مطالعه آن‌ها نیز موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم قرار دارد [30] که نتایج مطالعات فوق با مطالعه ما همراستا بود. مطالعات متعددی وجود دارد که محل سوراخ چانهای را در راستای محور طولی دندان پره مولار دوم اعلام کرده‌اند [32 ،31 ،9] که نتایج آن‌ها با مطالعه ما هم‌خوانی نداشتند.
در مطالعه ما، موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به خط میدلاین فک تحتانی، در سمت راست و چپ به ترتیب 27/16 میلیمتر و 26/27 میلیمتر محاسبه شد. همچنین این فاصله در مردان 27/15 میلیمتر و در زنان 26/3 میلیمتر به دست آمد که بین زنان و مردان اختلاف معناداری مشاهده شد.
در مطالعه نانایاکارا و همکاران در سریلانکا روی جمجمه‌های خشک، فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به خط میدلاین فک تحتانی 26/52 میلیمتر گزارش شد [33].
در مطالعه حاضر، از نظر موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر خلفی فک تحتانی، بین مردان و زنان اختلاف معناداری وجود داشت، به طوری که این فاصله در مردان بیشتر از زنان بود. در مطالعه محمد نیز که روی جمعیت عراقی انجام داده بود، بین زنان و مردان از لحاظ موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر خلفی فک تحتانی اختلاف معناداری دیده شد [28].
از نظر موقعیت فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی مندیبل بین مردان و زنان اختلاف معناداری وجود داشت و این فاصله در مردان بیشتر از زنان به دست آمد. همچنین این موقعیت در گروههای سنی مورد مطالعه با یکدیگر اختلاف معناداری داشتند، به گونه‌ای که با افزایش سن فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی مندیبل افزایش یافت. از نظر شکل سوراخ چانهای در مطالعه ما سمت راست 84/6 درصد بیضی و بقیه گرد و در سمت چپ 86/8 درصد بیضی و بقیه گرد بود.
در مطالعه سریواستای و سینگ که روی جمجمه‌های خشک در هند صورت گرفت، به این نتیجه رسیدند که سوراخ چانهای در سمت راست 94 درصد گرد و 6 درصد بیضی و در سمت چپ 87 درصد گرد و 13 درصد بیضی است [32]. علاوه بر این، در مطالعه کایکو و همکاران که روی جمعیت کوزوو انجام گرفت، به این نتیجه رسیدند که شکل سوراخ چانهای در سمت راست 66 درصد بیضی و 28 درصد گرد است، در حالی که در سمت چپ 68/4 درصد بیضی و 27/4 درصد گرد است [31].
با توجه به مطالعه حاضر و مطالعات دیگر، شکل سوراخ چانهای در جمعیت‌های مختلف عمدتاً به صورت بیضی است. در مجموع اختلافاتی که در محل و موقعیت سوراخ چانهای در این مطالعه نسبت به سایر مطالعات بیان شد را می‌توان به دلیل تنوع مورفولوژیک و آنتروپولوژیک در جمعیت‌های مختلف نسبت داد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه با کد اخلاق IR.HUMS.REC.1394.189 به تصویب کمیته اخلاق معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان رسید.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری عمومی در دندانپزشکی نویسنده اول در گروه اندودانتیکس، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید صدوقی یزد است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: معصومه افسا، روش‌شناسی و اعتبار‌سنجی: امین قنبر‌نژاد، تحقیق، بررسی و نگارش: حمزه اکران.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان هیچ‌گونه تعارض منافعی در خصوص این پژوهش وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
از همکار‌ی دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان و کارکنان و همکاران بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی که ما را در انجام این پژوهش یاری رساندند، تشکر و قدردانی می‌شود.
یافته‌ها
افراد شرکت‌کننده در این مطالعه در چهار گروه سنی الف (زیر 20 سال)، ب (20 تا 34 سال)، ج (35 تا 49 سال) و د (افراد 50 سال به بالا) طبقه‌بندی شدند. در این مطالعه 52/9 درصد از شرکت‌کنندگان را زنان و 47/1 درصد را مردان تشکیل دادند.
1. فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین و کنار خلفی فک پایین و فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای تا کناره تحتانی فک بر حسب سن بیماران:
اندازه‌گیری موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین فک پایین با سن بیماران در سمت چپ (P=0/35) و راست (P=0/64) در گروههای سنی مختلف بود که به لحاظ آماری تفاوت معناداری با یکدیگر نداشتند (جدول شماره 1).
.jpg)
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به کناره خلفی فک تحتانی و سن بیماران در سمت راست (P=0/28) و چپ (P=0/09) مشخص شد که این فاصله در گروههای مختلف سنی از نظر آماری تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند (جدول شماره 1).
همچنین در بررسی ارتباط بین موقعیت فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به کناره تحتانی و سن بیماران، یافته‌های به دست آمده در سمت چپ (P=0/04) و راست (P=0/001) در همه گروههای سنی نشان داد که در گروههای مختلف سنی از نظر آماری تفاوت معنادار وجود دارد (جدول شماره 1).
2. فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین و کنار خلفی فک پایین و فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای تا کناره تحتانی فک بر حسب جنسیت بیماران:
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای تا میدلاین فک پایین و جنسیت در سمت راست و چپ، P به ترتیب P=0/001 و P=0/006 محاسبه شد. این یافته‌ها نشان می‌دهند که فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به میدلاین فک پایین در دو گروه مردان و زنان از نظر آماری اختلاف معناداری با هم دارند (جدول شماره 2).
.jpg)
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر خلفی فک پایین و جنسیت در سمت راست (P=0/001) و چپ (P=0/001) در دو گروه مردان و زنان با همدیگر اختلاف معناداری داشتند (جدول شماره 2).
در بررسی ارتباط بین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی فک پایین و جنسیت در سمت راست و چپ میزان P به ترتیب 0/001 و 0/001 محاسبه شد که نشان می‌دهد فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی فک پایین در دو گروه مردان و زنان از نظر آماری اختلاف معناداری دارند (جدول شماره 2).
3. شکل سوراخ چانهای در رادیوگرافی پانورامیک بر حسب جنس بیماران:
در بررسی ارتباط بین شکل سوراخ چانهای و جنسیت در سمت راست و چپ میزان P به ترتیب 0/89 و 0/82 به دست آمد که نشان داد شکل سوراخ چانهای در دو گروه زنان و مردان از نظر آماری با همدیگر تفاوت معناداری ندارند (جدول شماره 3).
.jpg)
4. شکل سوراخ چانهای در رادیوگرافی پانورامیک بر حسب سن بیماران:
در بررسی ارتباط بین شکل سوراخ چانهای و سن در سمت راست و چپ میزان P به ترتیب 0/53 و 0/16 به دست آمد که نشان داد شکل سوراخ چانهای در گروههای مختلف سنی از نظر آماری با همدیگر تفاوت معناداری ندارند (جدول شماره 4).
.jpg)
بحث
هدف از انجام مطالعه حاضر بررسی موقعیت و شکل سوراخ چانهای در تصاویر پانورامیک بیماران بود. با توجه به اینکه سوراخ چانهای یکی از ساختار‌های آناتومیک مهم در ناحیه قدامی فک تحتانی است، دانستن موقعیت این سوراخ در اعمال جراحی و دستکاری‌های پزشکی در این ناحیه حائز اهمیت است.
در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ آﻧﺎﺗﻮمیک و ﺷﻜﻞ هندسی ﺳﻮراخ ﭼﺎﻧﻪای از تصاویر رادیوگرافی پانورامیک با کیفیت بالا استفاده شد. در این مطالعه از تصاویر رادیوگرافی پانورامیک استفاده شد؛ زیرا این تصاویر به طور معمولی قبل از انجام اعمال دندانپزشکی برای بیماران توصیه می‌شود. اگرچه از روش‌های دیگری مانند CT و همچنین CBCT برای این منظور استفاده می‌شود که دقت بالاتری نیز دارند.
امروزه CBCT به طور فزاینده‌ای جایگزین CT پزشکی شده است؛ زیرا دارای تصویر با کیفیت مناسب است و بیمار تحت اشعه با دُز پایین‌تر قرار می‌گیرد [17 ،16]. علی‌رغم دقت بالاتر CBCT نسبت به رادیوگرافی [18, 19]، عواملی مانند در دسترس نبودن و از همه مهم‌تر هزینه و دُز بالای اشعه این تصاویر، نسبت به رادیوگرافی کانونشنال، کاربرد آن‌ها را در ارزیابی‌ها همچون دیگر زمینه‌ها، در بسیاری از شرایط محدود کرده است [20, 21]. به همین دلایل و نیز در دسترس بودن گرافی‌های با کیفیت، در مطالعه حاضر از تصاویر رادیوگرافی استفاده شد.
نتایج مطالعه حاضر نشان می‌دهد که به لحاظ موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای، شایع‌ترین موقعیت، بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم است. موقعیت این سوراخ در گروه سنی الف، عمدتاً بین اپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم و در گروه سنی د، در دیستال اپکس دندان‌های پره مولار دوم قرار داشت.
در مطالعه چاپیدی و همکاران مشخص شد که موقعیت سوراخ چانهای در بیش از 62 درصد جمعیت مورد مطالعه آن‌ها از حیدرآباد هند بین دندان‌های پره مولار اول و دوم است، همچنین شکل سوراخ چانهای نیز در بیش از 69 درصد افراد بیضی گزارش شد [8] که در هر دو مورد با مطالعه ما هم‌خوانی داشت. در مطالعه عابد و همکاران روی جمعیت عربستان سعودی بیان کردند که در بیش از 57 درصد افراد مورد مطالعه، محل سوراخ چانهای بین دندان‌های پره مولار است [22].
مطالعه گانگور و همکاران در ترکیه نشان داد که در بیش از 47 درصد افرد مورد مطالعه موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم است [23].
الشیاب و همکاران با مطالعه 518 گرافی پانورامیک به این نتیجه رسیدند که شکل سوراخ چانهای گرد است [24] که با مطالعه ما هم‌خوانی نداشت. در سال 2013 مطالعه‌ای توسط چورا و همکاران روی جمعیت مراکشی انجام شد و به این نتیجه رسیدند که معمولی‌ترین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای در راستای محور طولی دندان پره مولار دوم قرار دارد [25].
علاوه بر این، در مطالعه دیگری که توسط جامداد و همکاران روی جمعیت هندی صورت گرفت نیز به این نتیجه رسیدند که شایع‌ترین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای در ناحیه بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم (67 درصد) قرار دارد [26]. این در حالی است که المهلاوی و همکاران با مطالعه جمعیتی از عربستان سعودی به این نتیجه رسیدند که موقعیت سوراخ چانهای در زیر آپکس دندان پره مولار دوم است [27].
همچنین در مطالعه دیگری که در کشور عراق توسط محمد و همکاران صورت گرفت، آن‌ها نیز بیان داشتند که شایع‌ترین موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای در راستای محور طولی دندان پره مولار دوم است [28].
در ایران نیز مطالعات متعددی توسط محققان در این مورد صورت گرفته که روی جمعیت‌ها و نژاد‌های مختلفی بوده‌اند. تفاخری و کریمی در مطالعه‌ای روی جمعیت انتخاب‌شده شهر رفسنجان به این نتیجه رسیدند که ناحیه بین پره مولار اول و دوم با 44 درصد فراوانی، شایع‌ترین محل برای فورامن منتال در رادیوگرافی پانورامیک بود و پس از آن زیر دندان پره مولار دوم (36 درصد) فراوان‌ترین محل قرارگیری است [29].
حقانی فر و همکاران روی جمعیت منتخب در شهر بابل صورت گرفت که اعلام کردند در جمعیت مورد مطالعه آن‌ها نیز موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای بین آپکس دندان‌های پره مولار اول و دوم قرار دارد [30] که نتایج مطالعات فوق با مطالعه ما همراستا بود. مطالعات متعددی وجود دارد که محل سوراخ چانهای را در راستای محور طولی دندان پره مولار دوم اعلام کرده‌اند [32 ،31 ،9] که نتایج آن‌ها با مطالعه ما هم‌خوانی نداشتند.
در مطالعه ما، موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به خط میدلاین فک تحتانی، در سمت راست و چپ به ترتیب 27/16 میلیمتر و 26/27 میلیمتر محاسبه شد. همچنین این فاصله در مردان 27/15 میلیمتر و در زنان 26/3 میلیمتر به دست آمد که بین زنان و مردان اختلاف معناداری مشاهده شد.
در مطالعه نانایاکارا و همکاران در سریلانکا روی جمجمه‌های خشک، فاصله قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به خط میدلاین فک تحتانی 26/52 میلیمتر گزارش شد [33].
در مطالعه حاضر، از نظر موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر خلفی فک تحتانی، بین مردان و زنان اختلاف معناداری وجود داشت، به طوری که این فاصله در مردان بیشتر از زنان بود. در مطالعه محمد نیز که روی جمعیت عراقی انجام داده بود، بین زنان و مردان از لحاظ موقعیت قدامی خلفی سوراخ چانهای نسبت به بوردر خلفی فک تحتانی اختلاف معناداری دیده شد [28].
از نظر موقعیت فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی مندیبل بین مردان و زنان اختلاف معناداری وجود داشت و این فاصله در مردان بیشتر از زنان به دست آمد. همچنین این موقعیت در گروههای سنی مورد مطالعه با یکدیگر اختلاف معناداری داشتند، به گونه‌ای که با افزایش سن فاصله فوقانی تحتانی سوراخ چانهای نسبت به بوردر تحتانی مندیبل افزایش یافت. از نظر شکل سوراخ چانهای در مطالعه ما سمت راست 84/6 درصد بیضی و بقیه گرد و در سمت چپ 86/8 درصد بیضی و بقیه گرد بود.
در مطالعه سریواستای و سینگ که روی جمجمه‌های خشک در هند صورت گرفت، به این نتیجه رسیدند که سوراخ چانهای در سمت راست 94 درصد گرد و 6 درصد بیضی و در سمت چپ 87 درصد گرد و 13 درصد بیضی است [32]. علاوه بر این، در مطالعه کایکو و همکاران که روی جمعیت کوزوو انجام گرفت، به این نتیجه رسیدند که شکل سوراخ چانهای در سمت راست 66 درصد بیضی و 28 درصد گرد است، در حالی که در سمت چپ 68/4 درصد بیضی و 27/4 درصد گرد است [31].
با توجه به مطالعه حاضر و مطالعات دیگر، شکل سوراخ چانهای در جمعیت‌های مختلف عمدتاً به صورت بیضی است. در مجموع اختلافاتی که در محل و موقعیت سوراخ چانهای در این مطالعه نسبت به سایر مطالعات بیان شد را می‌توان به دلیل تنوع مورفولوژیک و آنتروپولوژیک در جمعیت‌های مختلف نسبت داد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه با کد اخلاق IR.HUMS.REC.1394.189 به تصویب کمیته اخلاق معاونت پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان رسید.
حامی مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری عمومی در دندانپزشکی نویسنده اول در گروه اندودانتیکس، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید صدوقی یزد است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: معصومه افسا، روش‌شناسی و اعتبار‌سنجی: امین قنبر‌نژاد، تحقیق، بررسی و نگارش: حمزه اکران.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان هیچ‌گونه تعارض منافعی در خصوص این پژوهش وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
از همکار‌ی دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان و کارکنان و همکاران بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی که ما را در انجام این پژوهش یاری رساندند، تشکر و قدردانی می‌شود.
References
1.Iwanaga J, Saga T, Tabira Y, Nakamura M, Kitashima S, Watanabe K, et al. The clinical anatomy of accessory mental nerves and foramina. Clin Anat. 2015; 28(7):848-56. [DOI:10.1002/ca.22597] [PMID]
2.Loudon J. Beware the mental foramen. Br Dent J. 2011; 210(7):293. [DOI:10.1038/sj.bdj.2011.249] [PMID]
3.Udhaya K, Saraladevi KV, Sridhar J. The morphometric analysis of the mental foramen in adult dry human mandibles: A study on the South Indian population. J Clin Diagn Res. 2013; 7(8):1547-51. [DOI:10.1038/sj.bdj.2011.249] [PMID]
4.Al-Juboori MJ, Hua CM, Yuen KY. The importance of the mental foramen location detection by using different radiographic technique: Mini review. International J Med Imaging. 2014; 2(3):63-8. [DOI:10.11648/j.ijmi.20140203.14]
5.Zmysłowska-Polakowska E, Radwański M, Łęski M, Ledzion S, Łukomska-Szymańska M, Polguj M. The assessment of accessory mental foramen in a selected polish population: A CBCT study. BMC Med Imaging. 2017; 17(1):17. [DOI:10.1186/s12880-017-0188-6] [PMID] [PMCID]
6.Aminoshariae A, Su A, Kulild JC. Determination of the location of the mental foramen: A critical review. J Endod. 2014; 40(4):471-5. [DOI:10.1016/j.joen.2013.12.009] [PMID]
7.Chappidi V, Swapna LA, Dheeraj V, Nikitha GR, Kanakagiri M. Evaluation of morphometric variations in mental foramen and prevalence of anterior loop in South Indian population: A CBCT study. J Indian Acad Oral Med Radiol. 2019; 31(2):134-9. [DOI:10.4103/jiaomr.jiaomr_219_18]
8.Alok A, Singh ID, Singh S. Evaluation of styloid process in bareilly population on digital panoramic radiographs. J Indian Acad Oral Med Radiol. 2016; 28(4):381-5. [DOI:10.4103/0972-1363.200623]
9.Cakur B, Dagistan S, Shahin A, Haroli A, Yilmaz A. Reliability of mandibular cortex index and mandibular bone mineral density in the detection of osteoporotic women. Dentomaxillofac Radiol. 2009; 35(5):255-61. [DOI:10.1259/dmfr/22559806] [PMID]
10.Cakur B, Sahin A, Dagistan S, Altun O, Caglayan F, Miloglu O, et al. Dental panoramic radiography in diagnosis of osteoporosis. J Int Med Res. 2008; 36(4):792-9. [DOI:10.1177/147323000803600422] [PMID]
11.Mraiwa N, Jacobs R, van Steenberghe D, Quirynen M. Clinical assessment and surgical implications of anatomic challenges in the anterior mandible. Clin Implant Dent Relat Res. 2003; 5(4):219-25. [DOI:10.1111/j.1708-8208.2003.tb00204.x] [PMID]
12.Jacobs R, Mraiwa N, vanSteenberghe D, Gijbels F, Quirynen M. Appearance, location, course, and morphology of the mandibular incisive canal: An assessment on spiral CT scan. Dentomaxillofac Radiol. 2002; 31(5):322-7. [DOI:10.1038/sj.dmfr.4600719] [PMID]
13.Tözüm TF, Taguchi A. Role of dental panoramic radiographs in assessment of future dental conditions in patients with osteoporosis and periodontitis. N Y State Dent J. 2004; 70(1):32-5. [PMID]
14.Niknami M, Esmaeeli F, Nazer A. [Radiographic evaluation of location and shape of mental foramen in selective Iranian Population (Persian)]. Res Dent Sci. 2011; 8(2):102-8. http://jrds.ir/article-1-46-en.pdf
15.Ziegler CM, Woertche R, Brief J, Hassfeld S. Clinical indications for digital volume tomography in oral and maxillofacial surgery. Dentomaxillofac Radiol. 2002; 31(2):126-30. [DOI:10.1038/sj.dmfr.4600680] [PMID]
16.Miracle AC, Mukherji SK. Conebeam CT of the head and neck, part 1: Physical principles. AJNR Am J Neuroradiol. 2009; 30(6):1088-95. [DOI:10.3174/ajnr.A1653] [PMID] [PMCID]
17.Muinelo-Lorenzo J, Suárez-Quintanilla JA, Fernández-Alonso A, Varela-Mallou J, Suárez-Cunqueiro MM. Anatomical characteristics and visibility of mental foramen and accessory mental foramen: Panoramic radiography vs. Cone beam CT. Med Oral Patol Oral Cir Bucal. 2015; 20(6): e707-14. [DOI:10.4317/medoral.20585] [PMID] [PMCID]
18.Naitoh M, Yoshida K, Nakahara K, Gotoh K, Ariji E. Demonstration of the accessory mental foramen using rotational panoramic radiography compared with cone-beam computed tomography. Clin Oral Implants Res. 2011; 22(12):1415-9. [DOI:10.1111/j.1600-0501.2010.02116.x] [PMID]
19.Sukovic P. Cone beam computed tomography in craniofacial imaging. Orthod Craniofac Res. 2003; 6 (Suppl 1):31-6. [DOI:10.1034/j.1600-0544.2003.259.x] [PMID]
20.Falk A, Gielen S, Hauser L. CT data acquisition as a basic for modern diagnosis and therapy in Maxillofacial surgery. Int J Oral Maxillofac Surg. 1995; 24(1):69-75. [DOI:10.1016/S0901-5027(05)80865-3]
21.Abed HH, Bakhsh AA, Hazzazi LW, Alzebiani NA, Nazer FW, Yamany I, et al. Anatomical variations and biological effects of mental foramen position in population of Saudi Arabia. Dentistry. 2016; 6(4):373. https://www.researchgate.net/profile/Abdulaziz-Bakhsh/publication/301898976_Anatomical_Variations_and_Biological_Effects_of_Mental_Foramen_Position_in_Population_of_Saudi_Arabia/links/572c605808ae0a72918a4215/Anatomical-Variations-and-Biological-Effects-of-Mental-Foramen-Position-in-Population-of-Saudi-Arabia.pdf
22.Gungor K, Ozturk M, Semiz M, Brooks SL. A radiographic study of location of mental foramen in a selected Turkish population on panoramic radiograph. Coll Antropol. 2006; 30(4):801-5. [PMID]
23.Alshayyab MH, Alsoleihat F, DarOdeh NS, Ryalat S, Baqain ZH. The mental foramen I: Radiographic study of the anteriorposterior position and shape in Iraqi population. Int J Morphol. 2015; 33(1):149-57. [DOI:10.4067/S0717-95022015000100024]
24.Chkoura A, El Wady W. Position of the mental foramen in a Moroccan population: A radiographic study. Imaging Sci Dent. 2013; 43(2):71-5. [DOI:10.5624/isd.2013.43.2.71] [PMID] [PMCID]
25.Kumar V, Hunsigi P, Kaipa BR, Reddy R, Ealla KK, Kumar CB, Prasanna MD. Radiographic localization of mental foramen in Northeast and South Indian ethnic groups of Indian population. J Contemp Dent Pract. 2014; 15(6):766-9. https://www.thejcdp.com/doi/pdf/10.5005/jp-journals-10024-1614
26.Al-Mahalawy H, Al-Aithan H, Al-Kari B, Al-Jandan B, Shujaat S. Determination of the position of mental foramen and frequency of anterior loop in Saudi population: A retrospective CBCT study. Saudi Dent J. 2017; 29(1):29-35. [PMID] [PMCID]
27.Muhammad DA. Anteroposterior position of the mental foramen on panoramic radiographs in Sulaimani population. Kurdistan Acad J. 2009; 8:9-16. [Link not Found]
28.Tafakhori Z, Karimi M. [Evaluation of horizontal position of mental foramen in relation to mandibular premolar in the panoramic radiograph in Rafsanjan City in 2014 (Persian)]. J Rafsanjan Univ Med Sci. 2016; 14(11):913-22. http://journal.rums.ac.ir/article-1-2633-en.html
29.Haghanifar S, Rokouei M. Radiographic evaluation of the mental foramen in a selected Iranian population. Indian J Dent Res. 2009; 20(2):150-2. [DOI:10.4103/0970-9290.52886] [PMID]
30.Kqiku L, Sivic E, Weiglein A, Städtler P. Position of the mental foramen: An anatomical study. Wien Med Wochenschr. 2011; 161(9-10):272-3. [DOI:10.1007/s10354-011-0898-2] [PMID]
31.Singh, R, Srivastav, AK. Study of position, shape, size and incidence of mental foramen and accessory mental foramen in Indian adult human skulls. Int J Morphol. 2010; 28(4):1141-6. [DOI:10.4067/S0717-95022010000400025]
32.Prabodha LB, Nanayakkara BG. The position, dimensions and morphological variations of mental foamen in mandibles. Galle Med J. 2006; 11(1):13-5. [DOI:10.4038/gmj.v11i1.1111]
33.Nanayakkara D, Sampath H, Manawaratne R, Peiris R, Vadysinghe A, Arambawatte K. Positional variation and localization of the mental foramen. MOJ Anat Physiol. 2018; 5(1):39‒44. [DOI:10.15406/mojap.2018.05.00162]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
