سردبیر محترم
جدید بودن کروناویروس و سرعت بالای ابتلا به آن باعث شده است تا بیشتر مردم با ترس از مواجهه با بیماری، روزهای خود را سپری کنند؛ ترسی که در بسیاری از موارد باعث مشکلات روانی اجتماعی می‌شود. ازجمله واکنش‌های روانی متدول می‌توان به فوبیای کرونا [1]، اضطراب، افسردگی، اختلال در خواب، رفتار وسواسی و اختلال استرس پس از سانحه [2] اشاره کرد؛ البته این‌ها فقط بخشی از حقایق در مورد کروناویروس است و این بیماری برخی از مسائل روان‌شناختی را نیز ایجاد می‌کند که شامل قرنطینه خانگی، اختلال در فعالیت‌های روزانه، وسواس در مورد تمیزی و شست‌وشو، سوگواری غیرطبیعی برای مرگ عزیزان، مرگ افراد، کمبود بیمارستان‌های مجهز، دشواری در انجام وظایف کارکنان بیمارستان، خستگی کارکنان درمان،  بیماری و مرگ آن‌ها و درنهایت کاهش کارکنان درمان، حساسیت بیش‌ازحد در برخی مشاغل به دلیل کنترل و درمان بیماری، مشکلات اقتصادی جامعه، تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات، شایعات فضای مجازی و جامعه است [3].
 کروناویروس در بسیاری از کشورهای جهان شیوع پیدا کرده و جان بسیاری را گرفته است، به گونه‌ای که تا تاریخ امروز بیست و هشتم آپریل 2020 گزارش‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشان می‌دهد در ایران 92584 نفر مبتلا شده و از این تعداد 5877 نفر فوت کرده‌اند؛ همچنین آمار افراد مبتلا به کروناویروس در جهان 3 میلیون و 106هزار نفر گزارش شده که از این تعداد بیش از 200 هزار نفر بر اثر آن جان باخته‌اند. متاسفانه آسیب این ویروس تنها به فوت فرد منتهی نمی‌شود؛ مسئله مهم دیگر خانواده این افراد است که اجازه مراسم سوگواری، تخلیه هیجانات و ابراز غم و ناراحتی را نداشته‌اند و تا مدت‌ها بعد از مرگ عزیز ازدست‌رفته قرنطینه هستند و نمی‌توانند با خویشاوندان دیگر ارتباط داشته باشند. همچنین خانواده این افراد در زمانی که باید سوگواری کنند، امکان سوگواری ندارند یا ممکن است در طی دوران قرنطینگی دچار نشخوار فکری شوند. یکی از نقل‌قول‌های خانواده این افراد این‌گونه بود «باورم نمیشه همسرم به‌راحتی فوت شد. اون فقط 35 سال داشت و هیچ بیماری نداشت. همسرم خیلی مهربان بود. او به بدترین شکل ممکن فوت کرد. خیلی مظلومانه فوت شد. نه مراسم عزاداری داشت نه کسی ابراز همدردی کرد. بعضی اوقات از اینکه اقوام برای تسلیت نیومدن عصبانی می‌شم، بعدش میگم نه حق داشتن نیومدن». علاوه‌براین ممکن است این فرد با توجه به این شرایط حداقل 6 ماه بعد دچار سوگ تأخیری شود [4].
سوگ تأخیری عبارت است از عدم سوگواری به موقع یا مهار زمانی پاسخ هیجانی مناسب؛ در واقع، در این شرایط فرد ممکن است به واسطه‌ی عدم واکنش عاطفی مناسب، در آینده واکنش بیش از حد نشان دهد. ویژگی اصلی سوگ تأخیری انکار طولانی مسئله فقدان است؛ به‌عبارت‌دیگر وقتی این افراد عزیزی را از دست می‌دهند، اطرافیان و جامعه جلوی غم، ناراحتی و اضطراب آن‌ها را می‌گیرند و اجازه نمی‌دهند مراسم سوگواری عزیزان خود را انجام دهند و چند ماه بعد دچار سوگ تأخیری می‌شوند. سوگ تأخیری باعث مشکلات روانی ازجمله اختلالات افسردگی، اختلالات اضطرابی، دوقطبی، وسواس، اختلالات خواب، اختلالات تغذیه، احساس خشم، احساس گناه، خودکشی، تمایل به مصرف مواد مخدر و ... می‌شود [5]. پیشنهاد می‌شود برای این افراد مراسم سوگواری مجازی به جای مراسم سنتی سوگواری برگزار شود، زیرا در تجربه سوگ در فضای مجازی امکان اشتراک‌گذاری صوت، متن، عکس و فیلم وجود دارد و این نوع سوگواری در ورای مرزهای جغرافیایی قابل‌ملاحظه و تحلیل است [6]. مراسم ترحیم مجازی باید کاملاً ساختار مراسم ترحیم حضوری (متناسب با فرهنگ) را داشته باشد. در مورد تأثیرات ترحیم مجازی باید متذکر شد که برگزاری صحیح و کامل این مراسم به افراد کمک می‌کند مراحل سوگ (شوک و انکار، خشم، چانه‌زنی و افسردگی) را برای رسیدن به مرحله نهایی سوگ یعنی پذیرش، بهتر طی کنند. آموزش این پروتکل مانع انجام رفتارهای تکانشی مانند برگزاری مراسم پنهانی و حضوری سوگ و اختلالات روانی بعد از سوگ می‌شود؛ ازاین‌رو ارائه این آموزش‌ها نه‌تنها سطح فشار روانی را در جامعه افزایش نمی‌دهد، بلکه با ایجاد آمادگی روانی، باعث رفتارهای کارآمد فردی و اجتماعی می‌شود [7].
ما می‌توانیم برای این مسئله پروتکل‌هایی در نظر بگیریم. ازآنجاکه یافته‌های تحقیق نشان‌دهنده رابطه سوگ تأخیری با اختلالات روانی است [8]، بنابراین ضرورت طراحی و تدوین سوگواری مجازی و آنلاین برای خانواده این افراد احساس می‌شود. دسترسی آنلاین مانند شبکه‌های اجتماعی، اینترنت، تلفن و رسانه می‌تواند بستر مناسبی برای ارائه این پروتکل باشد. جمعیت هدف این پروتکل، خانواده افرادی است که عزیزشان بر اثر کروناویروس فوت کرده است. درکل با توجه به تأکید سازمان بهداشت جهانی در خصوص دسترسی همه افراد به اطلاعات سلامت [9] و نیز پیش‌بینی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی لازم است در این زمینه بستر مناسب در تحقق این رسالت نیز فراهم شود؛ بنابراین تهیه، سازمان‌دهی و دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات سلامت معتبر در زمان و مکان مناسب برای همگان به کاهش هزینه‌های درمانی [10]، پیشگیری از بیماری‌ها [11] و ارتقای سطح سلامت جامعه کمک می‌کند. در آخر باید گفت که لازم است دولت این حقوق را در سیاست‌های ملی اطلاعات سلامت پیش بینی کند و بستر لازم را برای اجرای آن فراهم آورد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کلیه شیوه‌های انجام‌شده در مطالعه در مورد شرکت‌کنندگان انسانی مطابق با معیارهای کمیته اخلاق است.
حامی مالی
این مقاله یک نامه به سردبیر است و هیچ حمایت مالی از سازمان‌های دولتی و دانشگاهی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
 مریم سجادیان طراحی مطالعه، جمع‌آوری داده‌ها و تهیه نسخه خطی را انجام داد. دکتر محمد حسین جوادی ارائه مطالب علمی و تجدیدنظر نسخه نهایی را بر عهده داشت و درنهایت همه نویسندگان نسخه نهایی را مطالعه و تصویب کردند.
تعارض منافع
نویسندگان بیان کردند که هیچ‌گونه تعارضی در منافع وجود ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی کمال تشکر دارند.

Zarghami M. Psychiatric aspects of Coronavirus (2019-nCoV) infection. Iran Psychiatry Behave Sci. 2020; 14(1):e102957. [DOI:10.5812/ijpbs.102957]
Huang Y, Zhao N. Generalized anxiety disorder, depressive symptoms and sleep quality during COVID-19 epidemic in China: A web-based cross-sectional survey. Psychiatry Res. 2020; 288:112954. [DOI:10.21203/rs.3.rs-17172/v1] [PMID] [PMCID]
Javadi MH, Arian M, Qorbani-Vanajemi M. The need for psychosocial interventions to manage the Coronavirus crisis. Iran Psychiatry Behave Sci. 2020; 14(1):e102546. https://sites.kowsarpub.com/ijpbs/articles/102546.html
Shear MK. Complicated grief. N Engl J Med. 2015; 372(2):153-60. [DOI:10.1056/NEJMcp1315618] [PMID]
Sadock B, Sadock VA, Sussman N. Kaplan & Sadock’s pocket handbook of psychiatric drug treatment. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2017. https://books.google.com/books?id=Z_tNDwAAQBAJ&dq
Kalan M. Expressions of grief on facebook: Navigating discomfort, persistent identity, and public memorialization [MA. Thesis]. New York: Syracuse University; 2013. https://surface.syr.edu/thesis/18/
Gruenwald H, Gruenwald L. Cyber cemeteries and virtual memorials: virtual living monuments as on-line outlets for real life mourning and a celebration of life. In: Cox GR, Bendiksen R, Stevenson RJ. Making sense of death: Spiritual, pastoral, and personal aspects of death, dying, and bereavement. Amityville: Baywood Publishing Company; 2003. https://books.google.com/books?id=aChHAAAAMAAJ&q
Luber M. Protocol for excessive grief. J EMDR Pract Res . 2012; 6(3):129-35. [DOI:10.1891/1933-3196.6.3.129]
Aminpour F. Can we achieve health information for all by 2015. Info Manag Health. 2005; 2(1):64-72. https://vlibrary.emro.who.int/imemr/can-we-achieve-health-information-for-all-by-2015/
Zeinali V, Riahinia N. Information therapy services in educational hospitals: a feasibility study in educational hospitals of Shahid Beheshti University of Medical Sciences. J Health Adm. 2015; 18(59):66-81. http://jha.iums.ac.ir/article-1-1640-en.html
Killeen MB, Barnfather JS. A successful teaching strategy for applying evidence-based practice. Nurse Educator. 2005; 30(3):127-32. [DOI:10.1097/00006223-200505000-00016] [PMID]