مقدمه
دردهای اسکلتی عضلانی مزمن در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه از هر چهار نفر، توسط یک نفر گزارش شده است [1]. اتیولوژی دردهای اسکلتی عضلانی در همه جوامع چند عاملی است و مشاغلی که در آن فاکتورهای خطر وجود دارد، بیشتر اتفاق می‌افتد. بین یک‌سوم تا یک‌چهارم کارگران اروپایی دردهای اسکلتی عضلانی را گزارش می‌دهند و به نظر می‌رسد در کارگران جوان بیشتر از همکاران مسن‌تر است [2]. 
این دردها می‌توانند به صورت موضعی، منطقه‌ای یا گسترده ایجاد شود. وضعیت بالینی درد از یکی به دیگری منتقل می‌شود، ناهنجاری‌های حسی بیشتر با افزایش درد به صورت گسترده در شرایط مزمن بیماری رخ می‌دهد [3]. دردهای اسکلتی عضلانی دردی است که در ناحیه‌ای از بدن مانند عضلات، رباط‌ها، استخوان‌ها یا مفاصل در آن منطقه به وجود می‌آید. درد می‌تواند بر اثر مشکلات جدی موضعی مانند تومور، شکستگی‌، عفونت‌ یا دلایل سیستماتیک و عصبی ایجاد شود. دردهای اسکلتی عضلانی بسیار شایع است و افراد در هر سن، جنسیت و پیشینه اجتماعی و جمعیت‌شناختی جامعه را درگیر می‌کند [4]. 
این دردها، یکی از عوامل عمده ناتوانی دراز‌مدت، کاهش ‌بهره‌وری و کاهش کیفیت ‌زندگی هستند که می‌توانند به کاهش سطح تحصیلات دانشجویان نیز منجر شوند [5, 6]. در سال‌های اخیر، دردهای اسکلتی عضلانی به ‌عنوان یک مشکل بهداشت عمومی بین دانشجویان ظاهر شده که میزان شیوع آن بین 32/9 تا 89/3 درصد در قسمت‌های مختلف جهان متغیر است [7]. فاکتورهایی مانند کاربران رایانه، جنس مؤنث، عدم فعالیت بدنی منظم، استرس روانی و فشار روحی با شیوع بالایی در میان افرادی با دردهای اسکلتی عضلانی همراه است [8]. 
در یک مطالعه، میزان دردهای اسکلتی عضلانی به عنوان دومین علامت جسمی شایع بعد از سر‌درد و حدود 7 درصد در بزرگسالان گزارش شد [9]. در اونتاریو (کانادا) 380 هزار جوان و نوجوان در سال مشاوره از نظر دردهای عضلانی اسکلتی را گزارش می‌دهند که این میزان مشاوره حدود 122 ویزیت در هر هزار جوان است [10]. 
کمر‌درد یکی از شایع‌ترین شکایات در جمعیت نوجوانان بود. مطالعات نشان می‌دهد که شیوع کمر‌درد سالانه بین 20/5 تا 50 درصد در دوران نوجوانی متفاوت است [11]. نوجوانانی که کمر‌درد دارند نیز در بزرگسالی بیشتر در معرض کمر‌درد مزمن هستند [12]. با توجه به خطر احتمالی ابتلا به کمر‌درد مزمن، می‌توان از بروز اختلالات اسکلتی عضلانی که بر ستون فقرات تأثیر می‌گذارد، جدی گرفته شود. 
در سالیان اخیر مطالعاتی در زمینه دردهای اسکلتی عضلانی در مشاغل مختلف هنگام کار و تشخیص و شناسایی ریسک فاکتورهای مرتبط با کار را بررسی کرده‌اند؛ بنابراین هدف از پژوهش اخیر، بررسی دردهای اسکلتی عضلانی بین دانشجویان رشته‌های تحصیلی، دانشکده‌های علوم انسانی و فنی مهندسی دانشگاه اراک و ریسک فاکتورهای مربوط به تحصیل آن‌ها است.
مواد و روش‌ها 
این مطالعه از نوع مقطعی عرضی از بین 464 دانشجوی مقطع کارشناسی (227 مرد و 237 زن) در دانشکده‌های علوم انسانی و فنی مهندسی دانشگاه اراک در سال 98-1397 مشغول به تحصیل بودند، انجام شده است. تمام شرکت‌کننده‌ها بین سنین 18 تا 22 سال بودند. افراد شرکت‌کننده با استفاده از یک پرسش‌نامه استاندارد اسکلتی عضلانی نوردیک (NMQ) که شامل دو بخش عمومی و اختصاصی بود، ارزیابی شدند. 
بخش اول متغیر‌های جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان (مانند سن، جنس و ترکیب بدنی) و دانشکده محل تحصیل، رشته تحصیلی، سال تحصیلی، مدت زمان مطالعه، مدت زمان استفاده از رایانه، سبک زندگی و...) بررسی شد و در بخش دوم شکایات ‌اسکلتی عضلانی در نواحی گردن، پشت، مفصل شانه، آرنج، مچ دست، دست‌ها، کمر، باسن، زانو، مچ پا و پاهای شرکت‌کنندگان ارزیابی شد [13]. 
از هر شرکت‌کننده خواسته شد که در طول هفت روز گذشته (نقطه شیوع) و دوازده ماه گذشته (دوره شیوع) و شدت ناراحتی‌ها را در دوازده ماه نشان دهد (به‌ عنوان مثال، اختلالات ‌اسکلتی عضلانی فعالیت‌های روزمره او را قطع کرده یا نیاز به معالجه یا مشاوره پزشکی دارد). پرسش‌نامه‌ها بلافاصله بعد از تکمیل شدن در همان ‌روز بازیابی شدند. پرسش‌نامه نوردیک، ابزاری با روایی و پایایی بود [14]. روایی و پایایی پرسش‌نامه نوردیک در ایران توسط چوبینه و همکاران بررسی و برآورد شده است [15]. 
به منظور تعیین میزان شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی ضمن توضیح اهداف تحقیق و تعریف واضحی از اختلالات اسکلتی عضلانی به تمام شرکت‌کنندگان، از پرسش‌نامه نوردیک که یکی از پرسش‌نامه‌های معتبر با روایی و پایایی قابل قبول در این زمینه است به شیوه خود‌‌اظهاری استفاده شد. در این پرسش‌نامه ضمن بررسی خصوصیات جمعیت‌شناختی فرد، بدن به نُه ناحیه مجزا تقسیم شده و وجود یا عدم وجود درد در این نواحی مورد پایش قرار می‌گیرد. 
اهداف و محتوای پرسش‌نامه از قبل برای افراد توضیح داده شد و رضایت قبل از شرکت در مطالعه به ‌دست آمد. شرکت در مطالعه نیز داوطلبانه بود. همچنین دانشجویان مورد مطالعه از سال‌های اول تا چهارم هر دانشکده علوم انسانی از رشته‌های علوم تربیتی، روان‌شناسی، الهیات و علوم قرآنی و دانشکده فنی مهندسی از رشته‌های مهندسی مواد، مهندسی شیمی، برق، مکانیک، صنایع، نرم‌افزار و عمران بودند. برای تکمیل پرسش‌نامه‌ها حدود سی دقیقه به شرکت‌کنندگان وقت داده شد.
پرسش‌نامه‌ها برای کامل بودن در زمان جمع‌آوری بررسی شدند. در صورت یافتن هرگونه اطلاعات مفقود شده، مجدداً از شرکت‌کنندگان خواسته شد تا آن اطلاعات تکمیل شود. داده‌ها از طریق مصاحبه با پر کردن فرم ساخته‌شده از طریق اصلاح پرسش‌نامه استاندارد نوردیک با متغیرهای شامل جمعیت شناختی اجتماعی، افراد مرتبط با درد و عواملی که می‌تواند با درد همراه باشد، جمع‌آوری شد [16].
پس از اخذ رضایت آگاهانه با استفاده از پرسش‌نامه ساختاری به طور تصادفی ثبت نام کردند. یک مطالعه مقدماتی برای ارزیابی روایی پرسش‌نامه انجام شد. پرسش‌نامه حاوی همه سؤالات مربوطه تهیه و با کمک مطالعات قبلی اصلاح شد. به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات آنها محرمانه بوده و به صورت امانت در اختیار پژوهشگر خواهد ماند و صرفاً برای اهداف تحقیق استفاده می‌شود. هویت ایشان نیز در هیچ مقطع زمانی فاش نخواهد ‌شد. شماره شناسه به صورت کد به پرسش‌نامه‌ها داده شد. 
روش جمع‌آوری داده‌ها توسط محقق اصلی نظارت می‌شد. معیارهای ورود شامل دانشجویان مقطع کارشناسی در حال تحصیل در دانشکده‌های علوم انسانی و فنی مهندسی بین سنین 18 تا 22 ساله که با رضایت در مطالعه شرکت کردند. 
معیارهای خروج از مطالعه شامل عدم سابقه جراحی و آسیب‌های اسکلتی عضلانی اعم از شکستگی، دررفتگی در ناحیه گردن، اندام های فوقانی و تحتانی، ناهنجاری‌های اسکلتی عضلانی مادرزادی (اسکولیوز، کایفوز و لوردوز)، استئوپروز و بدخیمی بودند. آنالیز آماری توصیفی از متغیرهای جامعه‌شناختی، عادات، سلامت و متغیرهای دانشگاهی انجام شد، فراوانی و درصد برای همه متغیرها محاسبه شد، در حالی که میانگین و انحراف معیار برای سن، قد، وزن، ساعت مطالعه، مدت زمان استفاده از رایانه / لپ‌تاپ ، مدت زمان خواب و مدت زمان سفر بود. 
متغیرهایی مانند جنس، سال تحصیلی، شاخص توده بدنی، رشته تحصیلی، نوع وسیله ایاب و ذهاب، استفاده از کوله‌پشتی نیز محاسبه شدند. نرمال بودن داده‌ها با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنف ارزیابی شد. برای تجزیه و تحلیل ارتباط متغیرهای مستقل با درد‌های اسکلتی عضلانی، از آزمون‌های دقیق مجذور کای یا فیشر در صورت لزوم استفاده شد و تجزیه و تحلیل داده‌ها در نرم افزار SPSS نسخه 25 با یک فاصله اطمینان 95 درصد با سطح معناداری آماری 0/05>P در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
در این مطالعه مقطعی عرضی که در دانشکده‌های علوم انسانی و فنی مهندسی دانشگاه اراک در سال تحصیلی 98-1397 در شهر اراک انجام شده است. از بین 520 دانشجوی دانشگاه اراک در دو دانشکده علوم انسانی و فنی مهندسی 464 نفر (169 نفر در دانشکده علوم انسانی، 295 نفر در دانشکده فنی مهندسی) که در سال‌های تحصیلی اول (31/7 درصد)، دوم (30 درصد)، سوم (24/6 درصد) و چهارم (13/8 درصد) به پرسش‌نامه نوردیک پاسخ داده‌اند. این پرسش‌نامه که حاوی سؤالات جامعه‌شناختی (جنسیت، سن و وضعیت تأهل)، عادات و سؤالات سلامت (وزن، قد و استفاده از قهوه) و مصرف دخانیات، فعالیت بدنی، مدت زمان استفاده از تلفن همراه، تشخیص پزشکی) و سؤالات آکادمیک (دوره، ترم، رشته تحصیلی، وسیله ایاب و ذهاب، مدت زمان مطالعه، خواب و سفر در روز) و مدت زمان استفاده از رایانه و وزن کیف / کوله پشتی بودند.
مشخصات جمعیت‌شناختی افراد شرکت‌کننده در این طرح در جدول شماره 1 آمده است.


همان‌طور که در این جدول مشاهده می‌شود، از بین شرکت‌کننده‌ها 4/36 درصد دانشجویان از دانشکده علوم انسانی و 63/6 درصد از دانشکده فنی مهندسی که از سال تحصیلی اول (31/7 درصد)، دوم (30 درصد)، سوم (24/6 درصد) و چهارم (13/8 درصد) بودند. از این افراد 51/1 درصد زن، 48/9 درصد مرد با میانگین سن 20/56 سال و شاخص توده بدنی 22/9 کیلوگرم بر مترمربع بودند و همچنین 71/3 درصد آن‌ها شاخص توده بدنی طبیعی و 20 درصد افزایش وزن و چاقی داشتند. 
همان‌طور که در جدول شماره 2 مشاهده می‌کنید، نتیجه این پژوهش نشان داد که بیشترین شیوع دردهای عضلانی ‌اسکلتی به ترتیب در ناحیه کمر (27/6 درصد)، گردن (23/5 درصد)، شانه‌ها (21/8 درصد) و زانوها (16/6 درصد)، مچ دست و دست‌ها (14/2 درصد) و پشت (12/3 درصد) بود. 


همچنین در جدول شماره 3 مشاهده می‌کنید، نتیجه این پژوهش نشان داد که بیشترین شیوع دردهای عضلانی ‌اسکلتی در دوازده ماه گذشته در دانشکده علوم انسانی در ناحیه کمر (36/1 درصد) و فنی مهندسی (22/7 درصد) و سپس در ناحیه گردن به ترتیب 33/1 درصد و 18 درصد بود.


همچنین در تصاویر شماره 1 و 2 دیده می‌شود که 169 نفر (36/4 درصد) در دانشکده علوم انسانی، 44 نفر (26 درصد) در رشته علوم قرآنی و الهیات، 40 نفر (23/7 درصد) علوم تربیتی و 85 نفر (50/3 درصد) در رشته روان‌شناسی به پرسش‌نامه نوردیک پاسخ دادند. 

295 نفر (63/6 درصد) در دانشکده فنی مهندسی شرکت کردند که 99 نفر (33/6 درصد) در رشته مهندسی شیمی، 80 نفر (27/1 درصد) مهندسی مکانیک، 29 نفر (9/8 درصد) مهندسی مواد، 26 نفر (8/8 درصد) مهندسی نرم‌افزار، 23 نفر (7/8 درصد) مهندسی عمران، 21 نفر (7/1 درصد) مهندسی صنایع و 17 نفر (5/8 درصد) مهندسی برق شرکت داشتند و به پرسش‌نامه نوردیک پاسخ دادند.
همان‌طور که در جدول شماره 4 مشاهده می‌شود از بین دردهای اسکلتی عضلانی، شیوع درد گردن، مچ دست و دست‌ها بیشترین شیوع به ترتیب 27/9 درصد و 18/7 درصد در سال اول تحصیلی را گزارش کرده بودند، اما دردهای ناحیه کمر (8/29 درصد)، شانه (4/25 درصد) و پشت (9/14 درصد) در سومین سال تحصیلی بیشترین شیوع را دارا بود.

همچنین در جدول شماره 5 که به بررسی میزان دردهای اسکلتی عضلانی بین رشته‌های مختلف دانشکده‌های علوم انسانی و فنی مهندسی پرداخته است، مشاهده می‌شود که از بین دردهای اسکلتی عضلانی در گردن و کمر در رشته‌های علوم انسانی مانند روان‌شناسی، الهیات و علوم قرآنی نسبت به رشته‌های فنی مهندسی بیشتر است که یکی از دلایل آن می‌تواند میزان فعالیت بدنی باشد که در این رشته‌ها با شیوع (37/8 درصد) نسبت به رشته‌های دانشکده فنی مهندسی (51/8 درصد) کاهش نشان می‌دهد که همین امر می‌تواند به افزایش شاخص توده بدنی منجر شده و در‌نتیجه شیوع افزایش وزن و چاقی را بالا ببرد.


همچنین در تصویر شماره 3 مشاهده می‌شود که افزایش شاخص توده بدنی در رشته‌های الهیات و علوم قرآنی بین رشته‌های دانشکده علوم انسانی و رشته مکانیک در بین رشته‌های دانشکده فنی مهندسی بالاتر است.

دردهای اسکلتی عضلانی با کار اختلالات ساختار بافت نرم مرتبط است که در اثر کار بیش از حد و اثرات محیطی که در آن کار انجام می‌شود، ایجاد یا افزایش می‌یابد. اگرچه، دردهای اسکلتی عضلانی یکی از مشکلات اساسی، پرهزینه و جدی بین دانشجویان است که شاید آینده شغلی آن‌ها را به خطر اندازد، مطالعات اندکی، به خصوص در ایران جهت شناخت علل آن انجام گرفته است. 
پژوهش حاضر شیوع بالایی از دردهای اسکلتی عضلانی را بین دانشجویان رشته‌های مختلف در دانشکده‌های علوم انسانی و فنی مهندسی نشان داد که مشابه مطالعه منیبا محمود حسن و همکاران بود. دردهای اسکلتی عضلانی در اثر عوامل مختلفی ایجاد می‌شود که به عبارتی چند علتی است. همچنین عوامل خطر فیزیکی و مکانیکی که باعث بروز دردهای اسکلتی عضلانی یا پیشرفت آن‌ها می‌شوند شامل پوسچر نامناسب یا ثابت، نشستن طولانی مدت، راه رفتن، ارتعاش موضعی یا کل بدن، بلند کردن و حمل بار، اعمال نیروی زیاد و حرکات تکراری است. دردهای اسکلتی عضلانی یک مشکل کلینیکی است که برای تشخیص و درمان آن‌ها تحقیقات بیشتری در مورد مکانیسم‌های عصبی مرکزی و محیطی مورد نیاز است و از نظر اقتصادی هزینه بسیاری‌ دارد. 
در این مطالعه 464 دانشجو در رشته‌های مختلف در مقطع کارشناسی در دو دانشکده علوم انسانی و فنی مهندسی در دانشگاه اراک در سال 98-1397 شرکت کردند. میانگین سن شرکت‌کنندگان 20 سال (بین 18 تا 22 سال)، 51/1 درصد را دانشجویان دختر و 48/9 درصد را دانشجویان پسر به خود اختصاص داده بودند. با توجه به عادات دانشجویان، مصرف قهوه (42/7 درصد)، عدم استفاده از دخانیات (93/1 درصد)، فعالیت بدنی منظم (46/8 درصد) را گزارش دادند. 
میانگین زمان مطالعه بیشتر از چهار ساعت در روز (16/3 درصد)، میانگین استفاده از رایانه چهار ساعت در روز (16/2 درصد)، میزان خواب، چهار ساعت در روز (12/5 درصد) بود. متوسط وزن کوله‌پشتی 2/9 کیلوگرم و میانگین مدت زمان رفت‌و‌آمد در روز بین 60 تا 180 دقیقه (23/7 درصد)، که بیشترین وسیله حمل‌و‌نقل برای رفتن به دانشگاه، اتوبوس (67 درصد) و تاکسی و ماشین شخصی (25/2 درصد) بود. در مورد سلامت، 83/6 درصد دانشجویان اظهار کردند که بیماری خاصی ندارند و 63/1 درصد از آن‌ها دارو استفاده نمی‌کنند. شکستگی‌های اندام‌های فوقانی و تحتانی (‌8/8 درصد) و کم‌کاری تیروئید (3/9 درصد)، بیشترین نوع بیماری‌های زمینه‌ای بود که گزارش دادند. از نظر نمایه توده بدنی، 71/3 درصد دانشجویان به عنوان وزن طبیعی، 20 درصد در گروه افزایش وزن و چاق طبقه‌بندی شدند. 
بیشترین شیوع درد‌های اسکلتی عضلانی در هفت روز گذشته بین دانشجویان در ستون مهره‌ها (43/7 درصد)؛ به‌ویژه در ناحیه کمر (19/8 درصد)، گردن (15/3 درصد) و پس از آن شانه‌ها (14/4 درصد) و زانو‌ها (11/6 درصد). بیشترین شیوع درد‌های اسکلتی عضلانی در دوازده ماه گذشته بین دانشجویان در ستون مهره‌ها (63/4 درصد)؛ به‌ویژه در ناحیه کمر (27/6 درصد)، گردن (23/5 درصد) و پس از آن شانه‌ها (21/8 درصد) و زانو‌ها (16/6 درصد) بوده که با پژوهش‌هایی مانند پرنو و همکاران همسو بود. 
آن‌ها در طی بررسی 27 مقاله مرتبط با میزان شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی ناشی از کار در اندام فوقانی از سال 2001 تا 2010 در ایران، به ترتیب نواحی فوقانی پشت، شانه، مچ دست و گردن با 38/1 درصد، 36/8 درصد، 34/6 درصد و 31/8 درصد بیشترین میزان شیوع را به خود اختصاص دادند. 
بر اساس نتایج مطالعه حاضر، ناحیه فوقانی پشت و گردن نیز جزء نواحی در معرض خطر محسوب می‌شوند که اهمیت توجه به این نواحی از بدن را نشان می‌دهد. طبق یک مطالعه در چین، شیوع اختلالات اسکلتی عضلانی 67/6 درصد بود که بیشتر در مناطق کمر، گردن و شانه‌ها رخ می‌داد [17] وضعیت پوسچر نامناسب، چاقی، کم‌تحرکی و کاهش فعالیت بدنی نیز با خطر بالای کمردرد همراه بود [18]. نشستن طولانی‌مدت با ارگونومی کار ضعیف نشان می‌دهد که یک عامل خطر برای مشکلات اسکلتی عضلانی، از‌جمله درد کمر است.
خان و صدیقی کاربر رایانه‌ای را برای کمردرد در بیماران 12-65 سال ارزیابی کردند. بر اساس نتایج آنها، کمردرد در 44 درصد از کاربران VDU گزارش شده که پس از چهار ساعت و در 35 درصد بعد از سه ساعت ایجاد شده است. این نتیجه نیز شبیه به نتیجه مطالعه حاضر (47 درصد) است. نشستن طولانی‌مدت ممکن است باعث انقباض استاتیک طولانی‌مدت عضلات، افزایش فشار روی دیسک‌های بین مهره‌ای و تنش روی رباط‌ها و ماهیچه‌ها شود [19, 20]. 
مطالعه مشابه در Kolkata در یک شرکت نرم‌افزاری انجام شد که علائم اسکلتی عضلانی را در 90 درصد جمعیت در بالاترین حد در اندام فوقانی نسبت به اندام‌های تحتانی نشان داد [21]. ما متوجه افزایش درد گردن و شانه و کمردرد شدیم، اما کمتر کسی درد مچ دست داشت. ارتباط مثبت بین افرادی که استرس کاری شان زیاد بود و همچنین میزان درد کمر در افرادی که حجم کاری بالایی داشتند، مشاهده شد [22]. اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار نیز گاهی اوقات با کار بدنی شدید، پوسچر نامناسب، حرکات تکراری و استرس‌زا روانی همراه است [23].  
محدودیت‌هایی در مطالعه ما وجود دارد که این نمونه، نمونه کوچکی است که فقط می‌تواند جمعیت و طیف سنی محدودی را منعکس کند، اما همیشه برای پروژه‌های آینده باز است و می‌تواند به نفع جامعه باشد. توصیه می‌کنیم برنامه‌های آموزشی، کارگاه‌های انگیزشی و معاینه پزشکی سالانه برای دانشجویان در جهت ارزیابی و مدیریت مشکلات بهداشتی فعلی آنها که مربوط به رشته تحصیلی‌شان است، تنظیم شود. 
با توجه به اهمیت عوارض کار با رایانه و اینترنت، مطالعات گسترده‌تری در مورد ارزیابی این عوارض در هر دو جنس، در گروه‌های سنی مختلف و مشاغل مختلف توصیه می‌شود. همچنین سایر علائم مانند تأثیر رفتار و کمبود خواب نیز حائز اهمیت است، زیرا فراوانی آن بر سبک زندگی افراد مورد مطالعه نیز تأثیر می‌گذارد [24]. 
مطالعه اخیر شیوع بالای دردهای اسکلتی عضلانی را بین دانشجویان مقطع کارشناسی در رشته‌های تحصیلی دانشکده‌‌های علوم انسانی و فنی مهندسی نشان داد که در بعضی از مناطق بدن، ازجمله ناحیه کمر و گردن نگران‌کننده است و به راهکارهای جدی پیشگیرانه و حتی درمانی نیاز دارد. همچنین، راهکارهای ارگونومیکی از نظر طرز صحیح نشستن، ایستادن و راه رفتن در اختیار دانشجویان قرار گیرد. کسانی که در حال حاضر از درد اسکلتی عضلانی رنج می‌برند، باید برای جلوگیری از ناتوانی آنها اقدامات لازم انجام شود. یک مطالعه از کولداس، روش‌های مختلفی برای درمان کمردرد نشان داد و مشخص شده که تمرینات در کاهش شدت درد مؤثر است [25]. 
نتیجه‌گیری
از این مطالعه می‌توان به دردهای اسکلتی عضلانی در ناحیه گردن در سال‌های اول تحصیل به علت میزان مطالعه زیاد و پوسچرهای نامناسب اشاره کرد و همچنین میزان دردهای ناحیه شانه‌ و کمر در سال‌های سوم بیشتر بود، زیرا میزان نشستن‌های طولانی، کم‌تحرکی، افزایش وزن و چاقی در این سال‌ها نسبت به بقیه بیشتر بوده ‌است. 
در این پژوهش با توجه به شیوع بالای بعضی دردهای اسکلتی عضلانی بین رشته‌های فنی مهندسی و نیز برخی دیگر در رشته‌های علوم انسانی و عوامل ایجادکننده و همراه آنها؛ ارائه راهکارهای پیشنهادی برای هر گروه اختصاصی خواهد بود. 
همچنین پیشنهاد می‌شود شیوع دردهای اسکلتی عضلانی و عوامل همراه را در رشته‌های دیگر در مقاطع کارشناسی دانشگاه بررسی و با پژوهش اخیر مقایسه کرد. پیشنهاد دیگری که می‌توان در مرحله بعد انجام داد، این است که با توجه به عوامل ایجادکننده دردهای اسکلتی عضلانی راهکارهای ارگونومیکی آموزش داد. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کد اخلاق نیز به شماره IR.BASU.REC.1398.013 در کمیته اخلاق طرح‌های پژوهشی دانشگاه همدان اخذ شده است.

حامی مالی
این مقاله از طرح پژوهشی دانشگاه اراک استخراج شده که از طرف دانشگاه اراک حمایت مالی شده است.

تعارض منافع
هیچ‌گونه تضاد منافعی در نتایج این مطالعه وجود ندارد.

تشکر و قدردانی
از همکاری صمیمانه همه دانشجویان و استادان گرانقدر که ما را در انجام این مطالعه در دانشکده علوم انسانی و فنی مهندسی دانشگاه اراک یاری رساندند، سپاس‌گزاریم.

References
1.Salaffi F, De Angelis R, Grassi W. Marche pain prevalence investigation group (MAPPING) study: Prevalence of musculoskeletal conditions in an Italian population sample: Results of a regional community-based study. I. The MAPPING study. Clin Exp Rheumatol. 2005; 23(6):819-28. [PMID]
2.Punett L, Wegman DH. Work related musculoskeletal disorders: The epidemiologic evidence and the debate. J Electromyogr Kinesiol. 2004; 14(1):13-23. [DOI:10.1016/j.jelekin.2003.09.015] [PMID]
3.Carli G, Suman AL, Biasi G, Marcolongo R. Reactivity to superficial and deep stimuli in patients with chronic musculoskeletal pain. Pain. 2002; 100(3):259-69 [DOI:10.1016/S0304-3959(02)00297-X]
4.Woolf AD, Vos T, March L. How to measure the impact of musculoskeletal conditions. Best Pract Res Clin Rheumatol. 2010; 24(6):723-32. [DOI:10.1016/j.berh.2010.11.002] [PMID]
5.Woolf AD, Pfleger B. Burden of major musculoskeletal conditions. Bull World Health Organ. 2010; 81(9):646-56. [PMCID]
6.Martimo KP, Shiri R, Miranda H, Ketola R, Varonen H, Viikari-juntura E. Self-reported productivity loss among workers upper with extremity disorders. Scand J Work Environ Health. 2009; 35(4):301-8. [DOI:10.5271/sjweh.1333] [PMID]
7.Ekpenyong CE, Daniel NE, Aribo EO. Association between academic stressors, reaction to stress, coping strategies, and musculoskeletal disorders among college students. Ethiop J Health Sci. 2013; 23(2):98-112. [PMCID]
8.Alshagga MA, Nimer AR, Yan LP, Ibrahim IA, Al-Ghamdi SS, Al-Dubai SA. Prevalence and factors associated with neck, shoulder and low back pains among medical students in a Malaysian Medical College. BMC Res Notes. 2013; 6:244. [DOI:10.1186/1756-0500-6-244] [PMID] [PMCID]
9.Rhee H, Miles MS, Halpern CT, Holditch-Davis D. Prevalence of recurrent physical symptoms in U.S. adolescents. Pediatr Nurs. 2005; 31(4):314-9. [PMID]
10.Gunz AC, Canizares M, Mackay C, Badley EM. Magnitude of impact and healthcare use for musculoskeletal disorders in the paediatric: A population-based study. BMC Musculoskelet Disord. 2012; 13:98. [DOI:10.1186/1471-2474-13-98] [PMID] [PMCID]
11.Kjaer P, Wedderkopp N, Korsholm L, Leboeuf-Yde C. Prevalence and tracking of back pain from childhood to adolescence. BMC Musculoskelet Disord. 2011; 12:98. [DOI:10.1186/1471-2474-12-98] [PMID] [PMCID]
12.Brattberg G. Do pain problems in young school children persist into early adulthood? A 13-year follow-up. Eur J Pain. 2004; 8(3):187-99. [DOI:10.1016/j.ejpain.2003.08.001] [PMID]
13.Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G, et al. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms. Appl Ergon. 1987; 18(3):233-7. [DOI:10.1016/0003-6870(87)90010-X]
14.Crawford JO. The nordic musculoskeletal questionnaire. Occup Med. 2007; 57(4):300-1. [DOI:10.1093/occmed/kqm036]
15.Choobineh A, Lahmi M, Shahnavaz H, Khani Jahani R, Hoseini M. Musculoskeletal symptoms as related to ergonomic factors in Iranian hand-woven carpet industry and general guidelines for workstation design. Int J Occup Saf Ergon. 2004; 10(2):157-68. [DOI:10.1080/10803548.2004.11076604] [PMID]
16.Takala EP, Pehkonen I, Forsman M, Hansson GÅ, Mathiassen SE, Neumann WP, et al. Systematic evaluation of observational methods assessing biomechanical exposures at work. Scand J Work Environ Health. 2010; 36(1):3-24. [DOI:10.5271/sjweh.2876] [PMID]
17.Smith DR, Wei N, Ishitake T, Wang RS. Musculoskeletal disorders among Chinese medical students. Kurume Med J. 2005; 52(4):139-46. [DOI:10.2739/kurumemedj.52.139] [PMID]
18.Jones GT, Macfarlane GJ. Epidemiology of low back pain in children and adolescents. Arch Dis Child. 2005; 90(3):312-6. [DOI:10.1136/adc.2004.056812] [PMID] [PMCID]
19.Khan MY, Siddiqui MA. Prevalence of low back pain in computer users. Med Sci Q. 2005; 21(2):159-63. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.563.2746&rep=rep1&type=pdf
20.Janwantanakul P, Pensri P, Jiamjarasrangsri V, Sinsongsook T. Prevalence of self reported musculoskeletal symptoms among office workers. Occup Med (Lond). 2008; 58(6):436-8. [DOI:10.1093/occmed/kqn072] [PMID]
21.Basu R, Dasgupta A, Ghosal G. Musculo skeletal disorders among video display terminal users: A Cross sectional study in a software company, Kolkata. J Clin Diagn Res. 2014; 8(12):JC01-4. [DOI:10.7860/JCDR/2014/9480.5252] [PMID] [PMCID]
22.Cho CY, Hwang YS, Cherng RJ. Musculoskeletal symptoms and associated risk factors among office workers with high workload computer use. J Manipulative Physiol Ther. 2012; 35(7):534-40. [DOI:10.1016/j.jmpt.2012.07.004] [PMID]
23.Pourmahabadian M, Azam K. Evaluation of risk factors associated with work-related musculoskeletal disorders of upper limbs extremity among press workers. Pak J Med Sci. 2006; 22(4):379-84. https://pesquisa.bvsalud.org/portal/resource/pt/emr-80131
24.Jomoah IM. Work-related health disorders among Saudi computer users. ScientificWorldJournal. 2014; 2014:723280. [DOI:10.1155/2014/723280] [PMID] [PMCID]
25.Doğan ŞK, Tur BS, Kurtaiş Y, Atay MB. Comparison of three different approaches in the treatment of chronic low back pain. Clin Rheumatol. 2008; 27(7):873-81. [DOI:10.1007/s10067-007-0815-7] [PMID]