دوره 27، شماره 5 - ( 10-1403 )
جلد 27 شماره 5 صفحات 295-287 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mousavi S H, Jafari A, Basirian H. Conceptual Model of Improving Health Communication Capacities in Pandemic Conditions from the Point of View of Health System Experts. J Arak Uni Med Sci 2024; 27 (5) :287-295
URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-7786-fa.html
URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-7786-fa.html
موسوی سیدحسین، جعفری علی، بصیریان جهرمی حسین. الگوی مفهومی ارتقاء ظرفیت‌های ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی از دیدگاه خبرگان نظام سلامت. مجله دانشگاه علوم پزشكي اراك. 1403; 27 (5) :287-295
1- دانشجوی دکترای علوم ارتباطات، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران ، hossein.hamta@gmail.com
2- گروه مشارکت‌ها و ارتباطات، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تهران، ایران
3- گروه علوم ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
2- گروه مشارکت‌ها و ارتباطات، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تهران، ایران
3- گروه علوم ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
متن کامل [PDF 1188 kb]
(138 دریافت)
| چکیده (HTML) (455 مشاهده)
جدول 1. تعاریف ارتباط در حوزه سلامت
جدول 2. مقولات حاصل از مرحله کدگذاری باز
شکل 3. الگوی ارتباطات سلامت پویا در شرایط پاندمی‌ها
در واقع می‌توان گفت که پدیده‌ی محوری کـه ایـن پژوهش برای بررسی و مطالعه آن صورت گرفته، طرح راهکارهای مقابله با آسیب‌های ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی‌ها است. تمامی مقولات چهارگانه دیگر نیز در ارتباط با این مقوله معنا و مفهوم می‌یابند و به کنترل و اداره‌کردن آن معطوف می‌گردند. اساسی‌ترین کارکرد رسانه‌ها نیـز بایـد در خـدمت این پدیده قرار بگیرد. این انتظار وجود دارد که رسانه‌های جمعی و نوین در قالب استراتژی‌های مناسب بـه مقابله با زمنیه‌ها، شرایط علی آسیب‌زای ارتباطات سلامت گام برداند و پیامد نهایی ارتباطات سلامت در دو محور جلب اعتماد (مردم و مسئولین) و شکل‌گیری ارتباط مفید واقع گردد.
الگوی مفهومی به دست آمده از تحلیل مصاحبه‌ها بر ارتقای سواد سلامت و پیشگیری از اینفودمی دلالت دارد که می‌توان در قالب جدول 5، ارائه کرد.
جدول 5. رابطه مقولات محوری به دست آمده از مدل ارتباطات سلامت پویا
یافته‌های مصاحبه نشان می‌دهد که ارتباطات پویا نقشی کلیدی در مدیریت پاندمی کرونا داشته است. این ارتباطات شامل آرام‌سازی جامعه و جلب اعتماد مردم می‌شود.
مدیریت اینفودمی با ایجاد منبع واحد، موثق و قابل اعتماد برای اطلاع‌رسانی، از انتشار اطلاعات نادرست و شایعات جلوگیری می‌کند.
برجسته‌سازی موضوعات مهم در اخبار، می‌تواند به آموزش شهروندان و پاسخگویی مسئولان کمک کند.
رسانه‌های نوین به دلیل دسترسی آسان و به هنگام، می‌توانند در اطلاع‌رسانی و آموزش مردم نقش مؤثری داشته باشند.
همکاری وزارت بهداشت، وزارت کشور و سایر نهادها در تولید محتوای رسانه‌ای، می‌تواند به افزایش کیفیت و اعتماد به این محتواها کمک کند.
سواد رسانه‌ای و سواد سلامت به مردم کمک می‌کند تا اطلاعات صحیح را از منابع موثق دریافت کنند و در برابر اطلاعات نادرست و شایعات، مقاوم باشند.
ارتباطات سلامت پویا بر این باور است که ارتقای ارتباطات سلامت در سطوح مختلف می‌تواند به کنترل پاندمی و ارتقای سلامت جامعه کمک کند. این نظریه بر پویایی و انعطاف‌پذیری در فرآیند ارتباطات تأکید دارد و اذعان می‌کند که برنامه‌های ارتباطی باید متناسب با شرایط و نیازهای جامعه در حال تغییر باشند.
با توجه به نتایج بدست آمده، چند پیشنهاد کاربردی ارائه می‌گردد:
- اجرایی شدن الگوی استخراج شده از یافته‌ها، تحت عنوان
«ارتباطات سلامت پویا» در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و تعامل با سایر سازمان‌های رسانه‌ای و وزارتخانه‌ها؛
- با توجه به تحولات حاصل از چرخش دیجیتال، در گام اول پیشنهاد می‌شود که روابط عمومی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در تعامل با رسانه ملی و با نگاه ویژه به پتانسیل‌های رسانه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام و تلگرام در جامعه ایرانی، از ظرفیت اقناعی و تبلیغی تصویر و برنامه‌های نمایشی، کلیپ‌های تصویری و مستندهای نمایشی بیشترین بهره را بگیرد و تعاملات متنی به تعاملات بصری و آنلاین تبدیل شود، امر مهمی که به کاهش اینفودمی، افزایش و بازآفرینی اعتماد در جامعه و رسانه منجر می‌شود؛
- طراحی چارچوبی و مدلی برای شیوه و زمان استفاده از اطلاعات سلامت جهت مقابله با کژ کارکردهای رسانه‌ها و شبکههای اجتماعی از دیگر پیشنهادهای کاربردی است که در این پژوهش بنا به محدودیت‌ها و ماهیت روشی به آن پرداخته نشد.
نتیجه‌گیری
در نهایت بر اساس تحقیقات انجام شده می‌توان مدعی شد که پاندمی کرونا انواع سرمایه‌های انسانی، اقتصادی را تخریب کرد اما سرمایه اجتماعی کمترین آسیب را متحمل می‌شود. این مهم لزوم بازآفرینی
نقش‌ها، غیرسیاسی کردن سلامت و افزایش اعتماد مردم به متخصصان سلامت را گوشزد می‌کند؛ چرا که یکی از انواع سرمایه‌های اجتماعی که می‌تواند به بهبود پس از بحران جامعه کمک کند، سرمایه اجتماعی است. براساس این نوع از سرمایه اجتماعی به هنگام بحران، نه سازمان‌های دولتی یا سازمان‌های مردم نهاد بلکه این همسایگان و دوستان هستند که منابع لازم برای بهبودی پس از فاجعه را فراهم می‌آورند.
تشکر و قدردانی
نویسندگان این مقاله، مراتب تقدیر و تشکر خود را از تمام کسانی که ما را در انجام این مطالعه همراهی نمودند، اعلام می‌دارند.
سهم نویسندگان
سیدحسین موسوی (گردآوری اطلاعات و نگارش مقاله)، دکتر علی جعفری (استاد راهنما) و دکتر حسین بصیریان جهرمی (استاد مشاور).
تضاد منافع
بنابه اظهارات نویسندگاه مقاله تعارض مناقع ندارد.
متن کامل: (27 مشاهده)
مقدمه
فرایندها و نقش ابزارهای ارتباطی، سیر تکامل آنها و کشف روابط موجود میان ابزارهای ارتباطی و زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جوامع، همواره یکی از دغدغه‌های فکری نظریه‌پردازان ارتباطات بوده است. پیشرفت و تکامل جوامع و ابزارهای ارتباطی مورد استفاده آنها در همه زمینه‌های زندگی انسان و نسل‌های بعد نیز تأثیر داشته است. در زمینه سلامت همگام با تحولات جوامع و ابزارهای ارتباطی آنها تحولات بزرگی اتفاق افتاده است. با نگاهی به رسانه‌ها می‌توان گفت که بخش قابل توجهی از برنامه‌ها و مطالب رسانه‌ها اختصاص به موضوع سلامت دارد و این موضوع در محتوای بسیاری از برنامه‌ها به صورت ضمنی و یا مستقیم وجود دارد (1).
در تعریف ارتباطات سلامت آمده است: «ارتباطات سلامت مطالعه و نحوه کاربرد، تولید، خلق و انتشار اطلاعات و تعاملات سلامت محور میان نهادها و افراد جامعه و همچنین تأثیرات آن بر جمع‌های مختلفی همچون اشخاص، گروه‌های اجتماعی و مؤسسات است» (2).
امروزه بیش از هر زمان دیگری، سلامت یکی از موضوعات اصلی است که به وسیله رسانه‌ها پوشش داده می‌شود. رسانه‌ها به ویژه رسانه‌های ارتباط جمعی زمینه‌ای را برای افراد فراهم می‌کنند تا درباره سلامت و بیماری خود صحبت و فکر کنند (3). این رسانه‌ها دریچه‌ای برای فهم بیماری، علل و شیوه‌های پیشگیری از آنها هستند. رسانه‌های جمعی این ظرفیت را دارا هستند تا تهدیدهای ناشی از بیماری‌ها و احتمال کنشگری را تعدیل کنند.
Carducci و همکاران ضمن اشاره به اینکه رسانه‌های جمعی یکی از منابع اصلی اطلاعات سلامت عمومی به شمار می‌آیند، تأثیر پوشش رسانه‌ای سلامت را بر دانش، ادراک و نگرش مخاطبان از دو جنبه تحلیل می‌کنند (4). نخست قدرت زیاد رسانه‌ها برای انتشار اطلاعات و شکل‌دهی افکار عمومی و پتانسل رسانه‌ها برای مخدوش کردن اطلاعات با ارائه اطلاعات نادرست و بی‌فایده. دوم، توانایی رسانه‌های جمعی در ایجاد طوفان ارتباطی که می‌تواند تمام توجه‌ها را بر روی یک مسأله خاص بهداشتی متمرکز کند.
این مهم ما را به یکی از مهم‌ترین مسائل اخیر حوزه سلامت در جهان و بالاخص در ایران یعنی بحران پاندمی کرونا ارجاع می‌دهد که نحوه مواجهه رسانه‌ها با پاندمی‌ها با توجه به قدرت ارتباطی رسانه‌ها اهمیت دارد. با توجه به سیاست‌ها و موضع‌گیری‌های که از جانب نهادهای رسمی، سنتی و فوران اطلاعات بعضا متناقض در ایام پاندمی کرونا صورت گرفت، این مهم مفهوم دیگری را به ذهن متبادر می‌کند که به اینفودمی تعبیر می‌شود. اینفودمی یا شیوع اطلاعات غلط در زمان مدیریت همه‌گیری بیماری‌های واگیر، پدیدهای هزینه‌زا است که با کژکارکردهای رسانه‌های نوین و شبکههای اجتماعی تقویت می‌شود (5).
تمرکز ارتباطات سلامت بر روی تحولات حوزه پاندمی کرونا و نقش ارتباطات در رابطه با این تحولات سلامت‌محور اجتماعی است. به تعبیر دیگر، یکی از شاخه‌های تحقیق ارتباطات سلامت به چگونگی استفاده از رسانه‌های جمعی و اجتماعی برای انتشار اطلاعات سلامت در جامعه، اطلاع‌رسانی در خصوص باورهای سلامت، شکل‌دهی به نگرش‌های سلامت و در نهایت تأثیرگذاری بر رفتارهای سلامت است. بر این اساس، استخراج مؤلفه‌های الگوی مفهومی ظرفیت‌های ارتباطات سلامت مسأله‌محوری این مقاله است که سعی شده با مرور نظامند پژوهش‌های اخیر و انجام مصاحبه عمیق با صاحبنظران، به این هدف دست یابیم.
در ۵۰ سال گذشته «ارتباط در حوزه سلامت» پیشرفت و دگرگونی خیره‌کننده‌ای را تجربه کرده است که هنوز هم ادامه دارد. در این بخش به مرور نظری ارتباطات سلامت و بحران پاندمی کرونا در برنامه‌های ارتباطی حوزه سلامت در زمانه حاضر، می‌پردازیم. ارتباطات سلامت حوزه‌ای میان رشته‌ای است و رشته‌های مختلفی از جمله روان‌شناسی، علوم پزشکی، جامعه‌شناسی و علوم ارتباطات در شکل‌گیری آن تأثیرگذار بوده‌اند که نقش برخی از آنها پررنگ‌تر از دیگر رشته‌ها بوده است.
Salmon و Poorisat، در خصوص قدمت ارتباطات سلامت می‌گویند، که ارتباطات سلامت به عنوان عمل فرهنگی اجتماعی به اداره تمدن بشری و اولین تلاش‌ها برای آموزش، هشدار و تأثیرگذاری بر رفتارهای افراد و اجتماعات است. برای ارتباطات سلامت تعاریف مختلفی
ارائه شده است که بیشتر بر اشتراک معنا و ویژگی‌ها تأکید دارند (6).
شیاو در کتاب خود با عنوان «ارتباطات سلامت؛ از نظریه تا عمل»، با بررسی تعاریف مختلفی که برای مفهوم ارتباطات سلامت ارائه شده است، ارتباطات سلامت را اینگونه تعریف می‌کند: ارتباطات سلامت یک حوزه تحقیقاتی، نظری و عملی چندوجهی و چندرشته‌ای است که تلاش دارد به گروه‌ها و جمعیت‌های متفاوتی دست یابد تا با مبادله اطلاعات، ایده‌ها و روش‌های مرتبط با سلامت افراد، اجتماعات، متخصصین سلامت، بیماران، سیاست‌گذاران، سازمان‌ها، گروه‌های اجتماعی و عامه مردم را تحت تأثیر قرار دهد و آنان را ضمن حمایت و درگیر کردن با موضوعات سلامت، توانمند سازد؛ تا بتوانند یک رفتار، عمل و یا یک سیاست سلامت یا رفتار اجتماعی را به چالش بکشند که در نهایت وضعیت سلامت فرد یا جامعه یا پیامدهای سلامت عمومی را بهبود می‌بخشد (6). معانی متعددی از این مفهوم تاکنون ارائه شده است که در جدول 1، برخی از آخرین تعریف‌های مرتبط به این حوزه اشاره می‌کند.
پاندمی‌های قرن جدید، شیوه‌های جدیدی از ارتباط سلامت را در زمانه‌ی حاضر و عصر دیجیتال مطرح کرده که Lieberman و Schroeder در مقاله‌ای با عنوان «دو زندگی اجتماعی: چگونه تفاوت بین تعامل آنلاین و آفلاین بر نتایج اجتماعی تأثیر می‌گذارد » بیان کرده‌اند (7)، که به درستی بر شیوه‌های متفاوت اتصال و ارتباط از طریق اینترنت تأکید داشته‌اند. به نظر این دو اگرچه دنیای مجازی نمی‌تواند جای ارتباطات فیزیکی را پر کند در وضعیت پاندمی چاره‌ای جز غنا بخشیدن ارتباط‌مان از طریق شبکههای اجتماعی نداریم. در نقطه مرکزی بحث آنها، این مطلب نهفته است که اتصال به اینترنت به معنی اتصال با آدم‌ها نیست. به عبارتی می‌توان متصل (کانکت) بود، اما با کسی ارتباط نداشت. می‌توان مشاهده‌گر صرف جریان‌ها در اینستاگرام یا مطالب تلگرامی بود و به طور کلی درون فضای مجازی پرسه زد؛ بدون اینکه ارتباطی را ایجاد کرد. بنابراین باید توجه داشت حضور در فضای مجازی و متصل بودن به اینترنت نمی‌تواند به معنی ارتباط و تعامل اجتماعی تعبیر شود، بلکه کاری که باید کرد به خصوص در وضعیت فعلی، «انتقال هرچه بیشتر آدم‌ها از مرحله اتصال به ارتباط»
است (7). همانطوری که، استفاده از فضای مجازی در دوران پاندمی کرونا در ایران از فضای کار تا فضای خانه را در‌بر‌گرفت.
در سال 2021 پژوهشی توسط Chipidza و همکاران، با عنوان «تحلیل موضوعی پوشش خبری رسانه‌های اجتماعی سنتی و جدید از همه‌گیری اولیه کووید-19 و پیامدهای آن برای ارتباطات سلامت» انجام شد، راهکارهای پیشنهادی در این مقاله نشان از آن داشت که نهادهای بهداشت عمومی باید از متخصصان ارتباطات جهت ایجاد محتوای اطلاعاتی جذاب برای به اشتراک‌گذاری در سایت‌های رسانه‌های اجتماعی استفاده کنند، مقامات بهداشت عمومی باید با مخاطبان هدف خود هماهنگ باشند تا افسانه‌های رایجی که احتمالاً در یک جمعیت وجود دارد را پیش‌بینی کرده و از گسترش آن جلوگیری کنند که این ممکن است به کنترل اطلاعات نادرست در مراحل اولیه همه‌گیری کمک نماید (8).
Juhász وHetesi در سال 2023، با انجام تحقیقی تحت عنوان «ارتباطات سلامت در زمان پاندمی کووید-19 در مجارستان»، به این نتیجه رسیدند که این موضوعات باعث اختلاف نظر شهروندان شده است. با وجود مدیریت کارآمد، شیوع کووید-19، نظرات بسیار افراطی و متفاوت (تردید، خشم، اتهام، پذیرش) در جامعه آنلاین در مورد صحت و قابلیت اطمینان ارتباطات سلامت وجود داشت. اما بر اساس نتایج می‌توان مدعی شد، آینده مدیریت بحران سلامت بهبود یابد (9).
خانیکی و رئیسی در سال 1400، پژوهشی با هدف بررسی بازتاب کووید-۱۹ در شبکههای اجتماعی به تحلیل محتوای منتشر شده در کانال‌های تلگرامی ایرانیان درباره شیوع کرونا پرداخته‌اند، یافته‌ها نشان داد، با کاهش شدت انتشار مطالب مرتبط با کرونا، حساسیت و توجه مردم نسبت به اعمال محدودیت‌های کرونایی در بازه زمانی مورد بررسی کاهش یافته است. همچنین بر اساس تحلیل مضمون پست‌های تلگرامی، «وضعیت شیوع کرونا، بازگشایی مدارس، برگزاری کنکور، مراسم ماه محرم و کرونا، اقتصاد و کرونا، کادر درمان و کرونا، اقدامات دولت و مطالب علمی در ارتباط با کرونا» به عنوان مضامین اصلی مورد توجه کانال‌های تلگرامی ایرانیان در بازه زمانی پژوهش به دست آمد (10).
اکنون می‌توان این پرسش را طرح کرد که موقعیت کرونایی به همبستگی بیشتر می‌انجامد و یا انزوای بیشتر آدم‌ها را در بر خواهد داشت. اگر فاصله فیزیکی در زندگی انسان‌ها تداوم یابد، بخشی از خواص روابط اجتماعی از دست خواهد رفت. برخلاف تصور عمومی، فاصله فیزیکی و فاصله اجتماعی کاملاً جدا از هم نیستند بلکه درهم تنیده‌اند؛ نمی‌شود فاصله فیزیکی بین آدم‌ها داشت به گونه‌ای که مناسبات اجتماعی تغییر نکند و به طور خاص صمیمت تجدید ساختار نیابد. روابط عاطفی بر مبنای روابط فیزیکی تغییر شکل می‌یابد. اگر مناسبات فیزیکی جایگاهشان را بخواهند از دست دهند، مناسبات ما صورت‌بندی جدیدی می‌یابند و نظریه‌پردازی در علوم اجتماعی متناسب با آن باید تغییر کند (11). لذا، این پژوهش بدنبال ارائه الگویی در جهت ارتقاء ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی با رویکرد گراندد تئوری می‌باشد.
روش کار
این پژوهش به روش کیفی از نوع گراندد تئوری انجام شده است. گراندد تئوری
یا نظریه زمینه‌ای (در سادهترین شکل ممکن) عبارت است از فرایند ساخت یک نظریه مستند و مدون از طریق گردآوری سازمان یافته داده و تحلیل استقرایی داده‌ها برای پاسخگویی به پرسشهای نوین آن دسته از پژوهش‌های کیفی که فاقد مبانی نظری کافی در زمینه موضوع مورد مطالعه هستند (14).
روش تحلیل داده‌ها بر اساس نظریه زمینه‌ای انجام شد که شامل کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی می‌باشد. از طریق جزء به جزء کردن اطلاعات بدست آمده از مصاحبه‌ها، به شکلبندی مقوله های اطلاعات(طبقه‌‌ها) درباره پدیده مورد مطالعه پرداخته شده و طی آن، مفاهیم اولیه (کدهای مفهومی) و سپس مقولات عمده مبتی بر آنها شناسایی شدند. در این روش، پژوهشگر یک مقوله کدگذاری باز را انتخاب می‌کند، ان را به عنوان مقوله یا پدیده مورد بررسی در مرکز فرایند مورد بررسی قرار می‌دهد و سپس سایر مقوله‌ها را به آن مرتبط می‌کند (15). فرایند اتصال مقوله‌ها به یکدیگر بر اساس خواص آنها (زیرمقوله‌ها)، کدگذاری محوری و انتخابی با استفاده از مدل پارادایمی استراوس و کوربین انجام شد. پس از گردآوری داده‌ها و مشخص کردن مفاهیم در سومین مرحله، عمل همخوانی و مقایسه انجام می‌شود (16) این نوع کدگذاری انتخابی، فرایند یکپارچهسازی و پالایش مقوله‌ها در جهت خلق نظریه است (جدول 2).
این مطالعه در سال آخر بحران کرونا (از سال 1400 الی 1401) انجام شد. نمونه‌گیری در این پژوهش هدفمند بوده، مشارکتکنندگان در این پژوهش از میان متخصصان و صاحبنظران ارتباطات و مسئولان حوزه وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی انتخـاب شدند؛ بـه منظور انجام نمونه‌گیری در این پژوهش، ابتدا از نمونه‌گیری نظری استفاده گردید. نمونه‌گیری نظری، نوعی نمونه‌گیری هدفمند است که پژوهشگر را در خلق یا کشف نظریه یا مفاهیمی که ارتباط نظری آنهـا با نظریه در حال تکوین به اثبات رسیده است، یاری می‌کند. در نمونه‌گیری نظری از رویدادها نمونه‌گیری می‌شود نه لزوماً از افراد؛ اگر هم به سراغ افراد میرویم، بـا هـدف کـاوش رویدادهاسـت؛ رویـدادهایی کـه نشانگر مقولههای گوناگون مرتبط با پدیده‌ی مورد بررسی پژوهش هسـتند.
فرایندها و نقش ابزارهای ارتباطی، سیر تکامل آنها و کشف روابط موجود میان ابزارهای ارتباطی و زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی جوامع، همواره یکی از دغدغه‌های فکری نظریه‌پردازان ارتباطات بوده است. پیشرفت و تکامل جوامع و ابزارهای ارتباطی مورد استفاده آنها در همه زمینه‌های زندگی انسان و نسل‌های بعد نیز تأثیر داشته است. در زمینه سلامت همگام با تحولات جوامع و ابزارهای ارتباطی آنها تحولات بزرگی اتفاق افتاده است. با نگاهی به رسانه‌ها می‌توان گفت که بخش قابل توجهی از برنامه‌ها و مطالب رسانه‌ها اختصاص به موضوع سلامت دارد و این موضوع در محتوای بسیاری از برنامه‌ها به صورت ضمنی و یا مستقیم وجود دارد (1).
در تعریف ارتباطات سلامت آمده است: «ارتباطات سلامت مطالعه و نحوه کاربرد، تولید، خلق و انتشار اطلاعات و تعاملات سلامت محور میان نهادها و افراد جامعه و همچنین تأثیرات آن بر جمع‌های مختلفی همچون اشخاص، گروه‌های اجتماعی و مؤسسات است» (2).
امروزه بیش از هر زمان دیگری، سلامت یکی از موضوعات اصلی است که به وسیله رسانه‌ها پوشش داده می‌شود. رسانه‌ها به ویژه رسانه‌های ارتباط جمعی زمینه‌ای را برای افراد فراهم می‌کنند تا درباره سلامت و بیماری خود صحبت و فکر کنند (3). این رسانه‌ها دریچه‌ای برای فهم بیماری، علل و شیوه‌های پیشگیری از آنها هستند. رسانه‌های جمعی این ظرفیت را دارا هستند تا تهدیدهای ناشی از بیماری‌ها و احتمال کنشگری را تعدیل کنند.
Carducci و همکاران ضمن اشاره به اینکه رسانه‌های جمعی یکی از منابع اصلی اطلاعات سلامت عمومی به شمار می‌آیند، تأثیر پوشش رسانه‌ای سلامت را بر دانش، ادراک و نگرش مخاطبان از دو جنبه تحلیل می‌کنند (4). نخست قدرت زیاد رسانه‌ها برای انتشار اطلاعات و شکل‌دهی افکار عمومی و پتانسل رسانه‌ها برای مخدوش کردن اطلاعات با ارائه اطلاعات نادرست و بی‌فایده. دوم، توانایی رسانه‌های جمعی در ایجاد طوفان ارتباطی که می‌تواند تمام توجه‌ها را بر روی یک مسأله خاص بهداشتی متمرکز کند.
این مهم ما را به یکی از مهم‌ترین مسائل اخیر حوزه سلامت در جهان و بالاخص در ایران یعنی بحران پاندمی کرونا ارجاع می‌دهد که نحوه مواجهه رسانه‌ها با پاندمی‌ها با توجه به قدرت ارتباطی رسانه‌ها اهمیت دارد. با توجه به سیاست‌ها و موضع‌گیری‌های که از جانب نهادهای رسمی، سنتی و فوران اطلاعات بعضا متناقض در ایام پاندمی کرونا صورت گرفت، این مهم مفهوم دیگری را به ذهن متبادر می‌کند که به اینفودمی تعبیر می‌شود. اینفودمی یا شیوع اطلاعات غلط در زمان مدیریت همه‌گیری بیماری‌های واگیر، پدیدهای هزینه‌زا است که با کژکارکردهای رسانه‌های نوین و شبکههای اجتماعی تقویت می‌شود (5).
تمرکز ارتباطات سلامت بر روی تحولات حوزه پاندمی کرونا و نقش ارتباطات در رابطه با این تحولات سلامت‌محور اجتماعی است. به تعبیر دیگر، یکی از شاخه‌های تحقیق ارتباطات سلامت به چگونگی استفاده از رسانه‌های جمعی و اجتماعی برای انتشار اطلاعات سلامت در جامعه، اطلاع‌رسانی در خصوص باورهای سلامت، شکل‌دهی به نگرش‌های سلامت و در نهایت تأثیرگذاری بر رفتارهای سلامت است. بر این اساس، استخراج مؤلفه‌های الگوی مفهومی ظرفیت‌های ارتباطات سلامت مسأله‌محوری این مقاله است که سعی شده با مرور نظامند پژوهش‌های اخیر و انجام مصاحبه عمیق با صاحبنظران، به این هدف دست یابیم.
در ۵۰ سال گذشته «ارتباط در حوزه سلامت» پیشرفت و دگرگونی خیره‌کننده‌ای را تجربه کرده است که هنوز هم ادامه دارد. در این بخش به مرور نظری ارتباطات سلامت و بحران پاندمی کرونا در برنامه‌های ارتباطی حوزه سلامت در زمانه حاضر، می‌پردازیم. ارتباطات سلامت حوزه‌ای میان رشته‌ای است و رشته‌های مختلفی از جمله روان‌شناسی، علوم پزشکی، جامعه‌شناسی و علوم ارتباطات در شکل‌گیری آن تأثیرگذار بوده‌اند که نقش برخی از آنها پررنگ‌تر از دیگر رشته‌ها بوده است.
Salmon و Poorisat، در خصوص قدمت ارتباطات سلامت می‌گویند، که ارتباطات سلامت به عنوان عمل فرهنگی اجتماعی به اداره تمدن بشری و اولین تلاش‌ها برای آموزش، هشدار و تأثیرگذاری بر رفتارهای افراد و اجتماعات است. برای ارتباطات سلامت تعاریف مختلفی
ارائه شده است که بیشتر بر اشتراک معنا و ویژگی‌ها تأکید دارند (6).
شیاو در کتاب خود با عنوان «ارتباطات سلامت؛ از نظریه تا عمل»، با بررسی تعاریف مختلفی که برای مفهوم ارتباطات سلامت ارائه شده است، ارتباطات سلامت را اینگونه تعریف می‌کند: ارتباطات سلامت یک حوزه تحقیقاتی، نظری و عملی چندوجهی و چندرشته‌ای است که تلاش دارد به گروه‌ها و جمعیت‌های متفاوتی دست یابد تا با مبادله اطلاعات، ایده‌ها و روش‌های مرتبط با سلامت افراد، اجتماعات، متخصصین سلامت، بیماران، سیاست‌گذاران، سازمان‌ها، گروه‌های اجتماعی و عامه مردم را تحت تأثیر قرار دهد و آنان را ضمن حمایت و درگیر کردن با موضوعات سلامت، توانمند سازد؛ تا بتوانند یک رفتار، عمل و یا یک سیاست سلامت یا رفتار اجتماعی را به چالش بکشند که در نهایت وضعیت سلامت فرد یا جامعه یا پیامدهای سلامت عمومی را بهبود می‌بخشد (6). معانی متعددی از این مفهوم تاکنون ارائه شده است که در جدول 1، برخی از آخرین تعریف‌های مرتبط به این حوزه اشاره می‌کند.
پاندمی‌های قرن جدید، شیوه‌های جدیدی از ارتباط سلامت را در زمانه‌ی حاضر و عصر دیجیتال مطرح کرده که Lieberman و Schroeder در مقاله‌ای با عنوان «دو زندگی اجتماعی: چگونه تفاوت بین تعامل آنلاین و آفلاین بر نتایج اجتماعی تأثیر می‌گذارد » بیان کرده‌اند (7)، که به درستی بر شیوه‌های متفاوت اتصال و ارتباط از طریق اینترنت تأکید داشته‌اند. به نظر این دو اگرچه دنیای مجازی نمی‌تواند جای ارتباطات فیزیکی را پر کند در وضعیت پاندمی چاره‌ای جز غنا بخشیدن ارتباط‌مان از طریق شبکههای اجتماعی نداریم. در نقطه مرکزی بحث آنها، این مطلب نهفته است که اتصال به اینترنت به معنی اتصال با آدم‌ها نیست. به عبارتی می‌توان متصل (کانکت) بود، اما با کسی ارتباط نداشت. می‌توان مشاهده‌گر صرف جریان‌ها در اینستاگرام یا مطالب تلگرامی بود و به طور کلی درون فضای مجازی پرسه زد؛ بدون اینکه ارتباطی را ایجاد کرد. بنابراین باید توجه داشت حضور در فضای مجازی و متصل بودن به اینترنت نمی‌تواند به معنی ارتباط و تعامل اجتماعی تعبیر شود، بلکه کاری که باید کرد به خصوص در وضعیت فعلی، «انتقال هرچه بیشتر آدم‌ها از مرحله اتصال به ارتباط»
است (7). همانطوری که، استفاده از فضای مجازی در دوران پاندمی کرونا در ایران از فضای کار تا فضای خانه را در‌بر‌گرفت.
در سال 2021 پژوهشی توسط Chipidza و همکاران، با عنوان «تحلیل موضوعی پوشش خبری رسانه‌های اجتماعی سنتی و جدید از همه‌گیری اولیه کووید-19 و پیامدهای آن برای ارتباطات سلامت» انجام شد، راهکارهای پیشنهادی در این مقاله نشان از آن داشت که نهادهای بهداشت عمومی باید از متخصصان ارتباطات جهت ایجاد محتوای اطلاعاتی جذاب برای به اشتراک‌گذاری در سایت‌های رسانه‌های اجتماعی استفاده کنند، مقامات بهداشت عمومی باید با مخاطبان هدف خود هماهنگ باشند تا افسانه‌های رایجی که احتمالاً در یک جمعیت وجود دارد را پیش‌بینی کرده و از گسترش آن جلوگیری کنند که این ممکن است به کنترل اطلاعات نادرست در مراحل اولیه همه‌گیری کمک نماید (8).
Juhász وHetesi در سال 2023، با انجام تحقیقی تحت عنوان «ارتباطات سلامت در زمان پاندمی کووید-19 در مجارستان»، به این نتیجه رسیدند که این موضوعات باعث اختلاف نظر شهروندان شده است. با وجود مدیریت کارآمد، شیوع کووید-19، نظرات بسیار افراطی و متفاوت (تردید، خشم، اتهام، پذیرش) در جامعه آنلاین در مورد صحت و قابلیت اطمینان ارتباطات سلامت وجود داشت. اما بر اساس نتایج می‌توان مدعی شد، آینده مدیریت بحران سلامت بهبود یابد (9).
خانیکی و رئیسی در سال 1400، پژوهشی با هدف بررسی بازتاب کووید-۱۹ در شبکههای اجتماعی به تحلیل محتوای منتشر شده در کانال‌های تلگرامی ایرانیان درباره شیوع کرونا پرداخته‌اند، یافته‌ها نشان داد، با کاهش شدت انتشار مطالب مرتبط با کرونا، حساسیت و توجه مردم نسبت به اعمال محدودیت‌های کرونایی در بازه زمانی مورد بررسی کاهش یافته است. همچنین بر اساس تحلیل مضمون پست‌های تلگرامی، «وضعیت شیوع کرونا، بازگشایی مدارس، برگزاری کنکور، مراسم ماه محرم و کرونا، اقتصاد و کرونا، کادر درمان و کرونا، اقدامات دولت و مطالب علمی در ارتباط با کرونا» به عنوان مضامین اصلی مورد توجه کانال‌های تلگرامی ایرانیان در بازه زمانی پژوهش به دست آمد (10).
اکنون می‌توان این پرسش را طرح کرد که موقعیت کرونایی به همبستگی بیشتر می‌انجامد و یا انزوای بیشتر آدم‌ها را در بر خواهد داشت. اگر فاصله فیزیکی در زندگی انسان‌ها تداوم یابد، بخشی از خواص روابط اجتماعی از دست خواهد رفت. برخلاف تصور عمومی، فاصله فیزیکی و فاصله اجتماعی کاملاً جدا از هم نیستند بلکه درهم تنیده‌اند؛ نمی‌شود فاصله فیزیکی بین آدم‌ها داشت به گونه‌ای که مناسبات اجتماعی تغییر نکند و به طور خاص صمیمت تجدید ساختار نیابد. روابط عاطفی بر مبنای روابط فیزیکی تغییر شکل می‌یابد. اگر مناسبات فیزیکی جایگاهشان را بخواهند از دست دهند، مناسبات ما صورت‌بندی جدیدی می‌یابند و نظریه‌پردازی در علوم اجتماعی متناسب با آن باید تغییر کند (11). لذا، این پژوهش بدنبال ارائه الگویی در جهت ارتقاء ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی با رویکرد گراندد تئوری می‌باشد.
روش کار
این پژوهش به روش کیفی از نوع گراندد تئوری انجام شده است. گراندد تئوری
یا نظریه زمینه‌ای (در سادهترین شکل ممکن) عبارت است از فرایند ساخت یک نظریه مستند و مدون از طریق گردآوری سازمان یافته داده و تحلیل استقرایی داده‌ها برای پاسخگویی به پرسشهای نوین آن دسته از پژوهش‌های کیفی که فاقد مبانی نظری کافی در زمینه موضوع مورد مطالعه هستند (14).
روش تحلیل داده‌ها بر اساس نظریه زمینه‌ای انجام شد که شامل کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی می‌باشد. از طریق جزء به جزء کردن اطلاعات بدست آمده از مصاحبه‌ها، به شکلبندی مقوله های اطلاعات(طبقه‌‌ها) درباره پدیده مورد مطالعه پرداخته شده و طی آن، مفاهیم اولیه (کدهای مفهومی) و سپس مقولات عمده مبتی بر آنها شناسایی شدند. در این روش، پژوهشگر یک مقوله کدگذاری باز را انتخاب می‌کند، ان را به عنوان مقوله یا پدیده مورد بررسی در مرکز فرایند مورد بررسی قرار می‌دهد و سپس سایر مقوله‌ها را به آن مرتبط می‌کند (15). فرایند اتصال مقوله‌ها به یکدیگر بر اساس خواص آنها (زیرمقوله‌ها)، کدگذاری محوری و انتخابی با استفاده از مدل پارادایمی استراوس و کوربین انجام شد. پس از گردآوری داده‌ها و مشخص کردن مفاهیم در سومین مرحله، عمل همخوانی و مقایسه انجام می‌شود (16) این نوع کدگذاری انتخابی، فرایند یکپارچهسازی و پالایش مقوله‌ها در جهت خلق نظریه است (جدول 2).
این مطالعه در سال آخر بحران کرونا (از سال 1400 الی 1401) انجام شد. نمونه‌گیری در این پژوهش هدفمند بوده، مشارکتکنندگان در این پژوهش از میان متخصصان و صاحبنظران ارتباطات و مسئولان حوزه وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی انتخـاب شدند؛ بـه منظور انجام نمونه‌گیری در این پژوهش، ابتدا از نمونه‌گیری نظری استفاده گردید. نمونه‌گیری نظری، نوعی نمونه‌گیری هدفمند است که پژوهشگر را در خلق یا کشف نظریه یا مفاهیمی که ارتباط نظری آنهـا با نظریه در حال تکوین به اثبات رسیده است، یاری می‌کند. در نمونه‌گیری نظری از رویدادها نمونه‌گیری می‌شود نه لزوماً از افراد؛ اگر هم به سراغ افراد میرویم، بـا هـدف کـاوش رویدادهاسـت؛ رویـدادهایی کـه نشانگر مقولههای گوناگون مرتبط با پدیده‌ی مورد بررسی پژوهش هسـتند.
جدول 1. تعاریف ارتباط در حوزه سلامت
| کلمات اصلی | تعریف‌ها |
| آگاه‌سازی و تأثیرگذاری بر تصمیمات فردی و اجتماعی | ۱- «ارتباط در حوزه سلامت» یک راهکار اصلی برای آگاه‌سازی عموم درباره موضوعات مرتبط با سلامت و نگاه داشتن مسائل اصلی تأثیرگذار مرتبط با سلامت درکانون توجه و سیاست‌گذاری جوامع است (9). |
| تحریک افراد | 1- «ارتباط در حوزه سلامت» به معنی استفاده از ابزار و تکنیک‌های ارتباطی برای ایجاد تغییر مثبت در افراد، عموم مردم و سازمان‌ها با هدف ارتقای سلامت افراد و محیط زندگی آنها است. این ارتباط می‌تواند شامل فعالیت‌های گوناگون مانند رابطه هدفمند بیمار و افراد شاغل در کلینیک، برگزاری کلاس‌ها، ارسال پیام‌ها، طراحی برنامه‌های رسانه‌ای و نظایر آن باشد (12). 2- هنر و تکنیک آگاه‌سازی، تأثیرگذاری و تحریک افراد، مؤسسات و مخاطبان عمومی درباره اهمیت سلامت با هدف پیشگیری از بیماری‌ها، ارتقای سلامت، تأثیرگذاری بر سیاست‌های کلان سلامت در جامعه و پیشرفت و سالم شدن شیوه زندگی افراد (13). |
| تغییر رفتارها | ۱- «ارتباط در حوزه سلامت» مانند آموزش در همین حوزه تلاش می‌کند تا یک سری از تغییرات را در رفتار تعداد زیادی از مخاطبان بر اساس حل مشکل مشخص و در مدت زمان از پیش تعیین شده ایجاد کند. |
| افزایش دانش و درک افراد درباره موضوعات مرتبط با سلامت | ۱- هدف از «ارتباط در حوزه سلامت» افزایش دانش و درک مردم از موضوعات مرتبط با سلامت به منظور ارتقای سطح سلامت در جامعه است (5). |
| آگاه‌سازی مردم | 2- «ارتباط در حوزه سلامت» به معنای آگاه‌سازی مردم با استفاده از در اختیار قرار دادن دانش مسائل و مداخلات ویژه مرتبط با سلامت است (3). |
| مبادله اطلاعات در یک ارتباط دو سویه | 1- فرایند مشارکت که بر یک ارتباط دو سویه مبتنی است که هدف آن انتقال فعال اطلاعات، ایده‌ها، دانش و تکنیک‌ها میان فرستنده و گیرنده اطلاعات است و به قصد افزایش درک دانش عمومی و ایجاد عزم اجتماعی برای ارتقای سطح سلامت و شناسایی اقدامات مؤثر ممکن برای رسیدن به این هدف اجرا می‌شود (10). |
جدول 2. مقولات حاصل از مرحله کدگذاری باز
| ردیف | مقولات کلیدی | مفاهیم کلیدی |
| 1 | نقش ارتباطات سلامت | اطلاع‌رسانی دقیق و به موقع، آموزش صحیح و اصولی، جلب اعتماد مردم، مدیریت شایعات، توانمندسازی مردم، ارتقای سواد سلامت، پیشگیری از بیماری. |
| 2 | الزامات رسانه در پاندمی | دقت و موثق بودن اطلاعات، شفافیت و صداقت، سرعت و به‌روزرسانی مداوم، جامعیت و تنوع محتوا، پاسخگویی به نیازهای مخاطبان |
| 3 | برجسته‌سازی | جلب توجه مخاطب و مسئولان، آموزش و آگاهی‌بخشی، ایجاد تعادل در ارائه اخبار |
| 4 | پاسخگویی مسئولان | شفافیت در عملکرد، پاسخگویی به مطالبات مردم |
| 5 | رسانه‌های نوین | دسترسی آسان و سریع، تنوع و جذابیت محتوا |
| 6 | عوامل دخیل در تولید محتوای رسانه‌ای | متخصصان علوم پزشکی و اجتماعی |
| 7 | شاخص‌های مورد توجه | افزایش تولید محتوای سلامت، استفاده از متخصصان، سواد رسانه‌ای |
| 8 | چالش‌ها | کیفیت محتوای تولیدی، سواد رسانه‌ای، اعتماد به رسانه‌ها |
| 9 | راهکارها | افزایش سواد رسانه‌ای، جلب اعتماد مردم، استفاده از متخصصان، حمایت از محتوای باکیفیت |
| 10 | نقش سواد رسانه‌ای | تشخیص اطلاعات درست از نادرست، مقابله با شایعات |
| 11 | اهمیت آموزش سواد رسانه‌ای | توانمندسازی مردم، ارتقای اعتماد به رسانه‌ها |
| 12 | ضرورت استفاده از متخصصان | ارتقای کیفیت محتوای تولیدی، افزایش اعتماد مردم |
| 13 | نقش برجسته‌سازی در آموزش | جلب توجه مخاطب و مسئولان |
| 14 | مشارکت مردم | افزایش اعتماد به مسئولان، ارتقای اثربخشی برنامه‌ها |
| 15 | نقش دولت | سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، حمایت از تولید محتوای باکیفیت |
| 16 | فناوری اطلاعات و ارتباطات | تسهیل دسترسی به اطلاعات |
| 17 | موانع | کمبود منابع، عدم هماهنگی بین دستگاه‌ها |
| 18 | نیازها | آموزش و توانمندسازی |
| 19 | تجربیات بین‌المللی | استفاده از تجارب موفق سایر کشورها |
| 20 | ابعاد اخلاقی | حفظ حریم خصوصی |
| 21 | ملاحظات فرهنگی | تناسب محتوا با فرهنگ جامعه |
| 22 | پیامدهای مثبت | کنترل پاندمی، ارتقای سلامت جامعه |
| 23 | پیامدهای منفی | ایجاد اضطراب و ترس |
| 24 | راهکارهای مقابله با پیامدهای منفی | ارائه اطلاعات دقیق و شفاف |
راهنمـای نمونـهگیـری نظـری، پرسشها و مقایسههایی هستند که در خلال تجزیه و تحلیل مفاد مصاحبه‌ها با افراد بروز می‌یابند و موجب کشف مقولههای مناسب، خصوصیات و ابعاد آنها می‌شوند. ابزار گردآوری داده‌ها در این مرحله از پژوهش، مصاحبههایی رو در رو و عمیـق با نمونه‌های هدفمند بود کـه بـا طـرح پرسشهای باز، بین 30 تا 90 دقیقه انجام شد. با توجه به اشباع داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها، نهایتاً مصاحبه با 20 نفر از مشارکت کنندگان بسنده گردید که اسامی و مشخصات این تعداد در پیوست آورده شده است. این مصاحبه ها در محل کار مشارکت کنندگان انجام شدو ملاک انتخاب آنان داشتن تخصص در حوزه نظام سلامت، رسانه و ارتباطات بوده است. بنابراین، جمعآوری داده‌ها به دو طریق انجام گرفت: الف) مطالعات کتابخانهای و بررسی متون و محتوای مطالب مرتبط با عنوان تحقیق، و با استفاده از ابزار فیشبرداری؛ ب) مصاحبه عمیق با صاحبنظران و کارشناسان.
برای حصول اطمینان از روایی پژوهش، ازاقدامات زیر استفاده شد (11).
- تطبیق توسط اعضا: مشارکتکنندگان، پارادایم کدگذاری محوری را بازبینی و نظر خود را در ارتباط با آن ابراز انجام شد.
- بررسی همکار: به منظور پایایی سنجی مفاهیم و شـاخص‌های احصاء شده از روش ضریب توافـق پایایی بین دو کدگذار یا محقق همکار استفاده شد.
- مشارکتیبودن پژوهش: به طور همزمان از مشارکتکنندگان در تحلیل و تفسیر داده‌ها کمـک گرفتـه شد.
- به منظور اعتبار سنجی مفاهیم و مقولات فرعی احصاء شده از روش
ارزیابی اعتبار به شیوه ارتباطی عمل شد. برای این منظور مفاهیم و شاخص‌های احصاء شده در اختیار مصاحبه‌شوندگان (خبرگان و صاحبنظران) قرار داده شد و سپس با کنترل و تأیید آنان اعتبار مفاهیم و شاخص‌ها احصاء گردید.
مقاله حاضر مستخرج از رساله دکتری رشته علوم ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل می باشد که در شورای پژوهشی با کد اخلاق 1403.016 در تاریخ 7/6/1403به تصویب رسیده است.
یافته‌ها
یافته‌های حاصل از کدگذاری:
1.کدگذاری باز: این مرحله شامل کدگذاری خط به خط است که در آن مفاهیم و عبارات کلیدی شناسایی و برجسته شدند و سپس به زیر شاخه‌ها و دسته‌ها منتقل گردید. در واقع در این مرحله است داده‌ها به اجزای مفهومی تجزیه می‌شود و محقق می‌تواند شروع به نظریه‌پردازی کند (یعنی داده‌ها را درک کند). سپس، داده‌های هر مصاحبه‌شونده، به منظور مشابهت‌یابی «به‌طور مداوم» مقایسه شدند.
2. یافته‌های پژوهش حاصل از کدگذاری محوری: کدگذاری محوری عبارت از سلسله رویه‌هایی است که با آنها پس از کدگذاری باز با برقراری پیوند بین مقولات به شیوه‌های جدیدی اطلاعات با یکدیگر ربط می‌یابند. این کار با استفاده از یک پارادایم (مدل الگویی یا سرمشق) که متضمن شرایط علی، یده محوری، زمینه، شرایط میانجی (دخیل)، راهبردهای (استراتژی‌های) کنش/
کنش متقابل و پیامدهاست صورت می‌گیرد (شکل 1) (16).
![]()
شکل 1. عناصر اصلی یک پاردایم در کدگذاری محوری (16)
قبل از پرداختن به یافته‌های این مرحله، لازم است که توضیح کوتاهی از این عناصر ارائه شود:
شرایط علی: به حوادث یا وقایعی دلالت دارد که به وقوع یا رشد پدیدهای منتهی می‌شود. پدیده: حادثه، اتفاق یا واقعه‌ای است که سلسـله کنش‌ها/ کنش‌های متقابل برای کنترل و اداره کردن آنها معطوف می‌گردد و بدان مربوط می‌شوند. زمینه: نشانگر محل حوادث یا وقایع مرتبط با پدیده است. راهبردهـای (استراتژی‌های) کنش/ کنش متقابل؛ عبارت از راهبردهای (استراتژی‌های) ایجاد شـده برای کنترل، اداره و برخورد با پدیده محوری تحت شرایط مشاهده شده خاص است. پیامد: نتیجه اعمال (کنش‌ها) و عکس‌العمل‌هایی (واکنش‌ها) است که در مقابله با یا جهت اداره و کنترل کردن پدیدهای صورت می‌گیرد (16).
جدول 3. مقولات حاصل از مرحله کدگذاری محوری
همانگونه که در جدول (3) ارائه شده است، مرحله کدگذاری محوری به ترکیب و تلفیق مقولات حاصل‌شده از مرحله کدگذاری باز در قالب پنج جـزء اختصـاص دارد. پنج مقوله اصلی حاصل‌شده از تلفیـق مقـولات فرعی مرحله قبل (کدگذاری باز) به شرح شکل 2 هستند.
3. یافته‌های پژوهش حاصل از کدگذاری انتخابی: کدگذاری انتخابی، عبارت است از روند انتخاب پدیده اصلی (پدیده محوری) به‌طور منظم (سیستماتیک) و ارتباط دادن آن با سایر مقوله‌ها، اعتبار بخشیدن به روابط و پر کردن جاهای خالی با مقولاتی که نیاز به اصلاح و گسترش بیشتر دارند (15). برای رسیدن به یکپارچگی موردنظر در این مرحله لازم است پژوهشگر خط اصلی موضوع را تنظیم و خود را به آن متعهد کند. در این گام پدیده اصلی باید نامگذاری شده و به‌عنوان یک مقوله به سایر مقولات مرتبط شود. در این حالت پدیده اصلی باید مانند خورشیدی در رابطه منظم و سیستماتیک نسبت به سیاره‌هایش (سایر مقولات) قرار داشته باشد. خروجی این مرحله چیزی نیست جز تئوری‌پردازی که حاصل شده است. هرگونه ارتباط دادن مقولات بـه مقوله اصلی (محـوری) نیـز به‌وسیله پارادایم - شـرایط، زمینه، راهبردها، پیامدها - صورت می‌گیرد (17). براساس رسالت اصلی این پژوهش (مشخص ساختن ظرفیت‌های محوری ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی)، چارچوب نهایی حاصل از این پژوهش را می‌تـوان به‌صورت شکل 3 نمایش داد.
![]()
شکل 2. الگوی محوری ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی
بحث
بر اساس نتایج حاصل از مقوله های الگوی طراحی شده، می‌توان گفت:
شرایط زمینه‌ای آسیب‌های ارتباطات سلامت در ایام پاندمی‌ها: ایـن مقولـه ریشه و محرک شرایط علی آسیب‌ها محسوب می‌شـود. مطابق یافته‌ها، در زمانه کاهش سرمایه اجتماعی، افت مخاطب رسانه ملی و گسترش رسانه‌های اجتماعی جهانی و پرمخاطب، چند مرجعیتی در نظام پزشکی (طب سنتی و طب جدید)، اطلاعات انبوه و سیاست‌زدگی عامل شکل‌گیری اینفودمی، استقبال از اخبار جعلی و بروز آسیب‌های ارتباطات سلامت در ایام پاندمی‌ها است.
شرایط علی: خروجی زمینه و بستر آسیب‌ها منجر به شکل‌گیری پدیدهای تحت عنوان اینفودمی در سپهر و نظام ارتباطات سلامت در ایران شده است.
استراتژی مقابله با آسیب‌های ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی: این مقوله بـه راهبردهای (استراتژی‌های) ایجاد شده جهت کنترل، و برخورد با علت‌ها و زمینه‌ها اختصاص دارد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد کـه در این حوزه شش دسته مقوله‌ی «پاسخگو کردن مسئولین»، «منابع موثق و تولید محتوای اثربخش»، «مدیریت اضطراب»، «پرهیز از اغراق مشارکت مردم»، «کار تیمی و ترکیب متخصصان» و «استفاده از تجربیات سایر کشورها» قابل کاربرد است.
برای حصول اطمینان از روایی پژوهش، ازاقدامات زیر استفاده شد (11).
- تطبیق توسط اعضا: مشارکتکنندگان، پارادایم کدگذاری محوری را بازبینی و نظر خود را در ارتباط با آن ابراز انجام شد.
- بررسی همکار: به منظور پایایی سنجی مفاهیم و شـاخص‌های احصاء شده از روش ضریب توافـق پایایی بین دو کدگذار یا محقق همکار استفاده شد.
- مشارکتیبودن پژوهش: به طور همزمان از مشارکتکنندگان در تحلیل و تفسیر داده‌ها کمـک گرفتـه شد.
- به منظور اعتبار سنجی مفاهیم و مقولات فرعی احصاء شده از روش
ارزیابی اعتبار به شیوه ارتباطی عمل شد. برای این منظور مفاهیم و شاخص‌های احصاء شده در اختیار مصاحبه‌شوندگان (خبرگان و صاحبنظران) قرار داده شد و سپس با کنترل و تأیید آنان اعتبار مفاهیم و شاخص‌ها احصاء گردید.
مقاله حاضر مستخرج از رساله دکتری رشته علوم ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل می باشد که در شورای پژوهشی با کد اخلاق 1403.016 در تاریخ 7/6/1403به تصویب رسیده است.
یافته‌ها
یافته‌های حاصل از کدگذاری:
1.کدگذاری باز: این مرحله شامل کدگذاری خط به خط است که در آن مفاهیم و عبارات کلیدی شناسایی و برجسته شدند و سپس به زیر شاخه‌ها و دسته‌ها منتقل گردید. در واقع در این مرحله است داده‌ها به اجزای مفهومی تجزیه می‌شود و محقق می‌تواند شروع به نظریه‌پردازی کند (یعنی داده‌ها را درک کند). سپس، داده‌های هر مصاحبه‌شونده، به منظور مشابهت‌یابی «به‌طور مداوم» مقایسه شدند.
2. یافته‌های پژوهش حاصل از کدگذاری محوری: کدگذاری محوری عبارت از سلسله رویه‌هایی است که با آنها پس از کدگذاری باز با برقراری پیوند بین مقولات به شیوه‌های جدیدی اطلاعات با یکدیگر ربط می‌یابند. این کار با استفاده از یک پارادایم (مدل الگویی یا سرمشق) که متضمن شرایط علی، یده محوری، زمینه، شرایط میانجی (دخیل)، راهبردهای (استراتژی‌های) کنش/
کنش متقابل و پیامدهاست صورت می‌گیرد (شکل 1) (16).
|
بستر و شرایط
|
|
علل
|
|
پیامدها
|
|
پدیده
|
|
استراتژی‌ها
|
شکل 1. عناصر اصلی یک پاردایم در کدگذاری محوری (16)
قبل از پرداختن به یافته‌های این مرحله، لازم است که توضیح کوتاهی از این عناصر ارائه شود:
شرایط علی: به حوادث یا وقایعی دلالت دارد که به وقوع یا رشد پدیدهای منتهی می‌شود. پدیده: حادثه، اتفاق یا واقعه‌ای است که سلسـله کنش‌ها/ کنش‌های متقابل برای کنترل و اداره کردن آنها معطوف می‌گردد و بدان مربوط می‌شوند. زمینه: نشانگر محل حوادث یا وقایع مرتبط با پدیده است. راهبردهـای (استراتژی‌های) کنش/ کنش متقابل؛ عبارت از راهبردهای (استراتژی‌های) ایجاد شـده برای کنترل، اداره و برخورد با پدیده محوری تحت شرایط مشاهده شده خاص است. پیامد: نتیجه اعمال (کنش‌ها) و عکس‌العمل‌هایی (واکنش‌ها) است که در مقابله با یا جهت اداره و کنترل کردن پدیدهای صورت می‌گیرد (16).
جدول 3. مقولات حاصل از مرحله کدگذاری محوری
| عناصر اصلی | مقوله اصلی | زیرمقوله‌ها |
| پدیده محوری | ارتباطات سلامت | ارتباطات مؤثر و آگاهی بخشی |
| شرایط علی | آسیب‌های ارتباطات سلامت | اینفودمی |
| بستر و شرایط | زمینه بروز آسیب‌ها | رسانه‌های فراگیر و پرمخاطب نبود مرجعیت واحد سلامت اطلاعات انبوه سیاست زدگی |
| استراتژی‌ها | راهبردهای کنش متقابل | پاسخگو کردن مسئولین منابع موثق و تولید محتوای اثربخش مدیریت اضطراب پرهیز از اغراق مشارکت مردم کار تیمی و ترکیب متخصصان استفاده از تجربیات سایر کشورها |
| پیامد | جلب اعتماد | ارتباطات سلامت پویا |
همانگونه که در جدول (3) ارائه شده است، مرحله کدگذاری محوری به ترکیب و تلفیق مقولات حاصل‌شده از مرحله کدگذاری باز در قالب پنج جـزء اختصـاص دارد. پنج مقوله اصلی حاصل‌شده از تلفیـق مقـولات فرعی مرحله قبل (کدگذاری باز) به شرح شکل 2 هستند.
3. یافته‌های پژوهش حاصل از کدگذاری انتخابی: کدگذاری انتخابی، عبارت است از روند انتخاب پدیده اصلی (پدیده محوری) به‌طور منظم (سیستماتیک) و ارتباط دادن آن با سایر مقوله‌ها، اعتبار بخشیدن به روابط و پر کردن جاهای خالی با مقولاتی که نیاز به اصلاح و گسترش بیشتر دارند (15). برای رسیدن به یکپارچگی موردنظر در این مرحله لازم است پژوهشگر خط اصلی موضوع را تنظیم و خود را به آن متعهد کند. در این گام پدیده اصلی باید نامگذاری شده و به‌عنوان یک مقوله به سایر مقولات مرتبط شود. در این حالت پدیده اصلی باید مانند خورشیدی در رابطه منظم و سیستماتیک نسبت به سیاره‌هایش (سایر مقولات) قرار داشته باشد. خروجی این مرحله چیزی نیست جز تئوری‌پردازی که حاصل شده است. هرگونه ارتباط دادن مقولات بـه مقوله اصلی (محـوری) نیـز به‌وسیله پارادایم - شـرایط، زمینه، راهبردها، پیامدها - صورت می‌گیرد (17). براساس رسالت اصلی این پژوهش (مشخص ساختن ظرفیت‌های محوری ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی)، چارچوب نهایی حاصل از این پژوهش را می‌تـوان به‌صورت شکل 3 نمایش داد.
|
شرایط علی ایجاد
آسیب‌های ارتباطات سلامت اینفودمی |
|
زمینه‌های ایجاد آسیب
رسانه‌های فراگیر و پرمخاطب نبود مرجعیت واحد سلامت اطلاعات انبوه سیاست زدگی |
|
استراتژی مبارزه با آسیب‌ها
پاسخگو کردن مسئولین منابع موثق و تولید محتوای اثربخش مدیریت اضطراب پرهیز از اغراق مشارکت مردم کار تیمی و ترکیب متخصصان استفاده از تجربیات سایر کشورها |
|
پدیده محوری
ارتباطات سلامت |
|
پیامدها
جلب اعتماد ارتباطات سلامت پویا |
شکل 2. الگوی محوری ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی
بحث
بر اساس نتایج حاصل از مقوله های الگوی طراحی شده، می‌توان گفت:
شرایط زمینه‌ای آسیب‌های ارتباطات سلامت در ایام پاندمی‌ها: ایـن مقولـه ریشه و محرک شرایط علی آسیب‌ها محسوب می‌شـود. مطابق یافته‌ها، در زمانه کاهش سرمایه اجتماعی، افت مخاطب رسانه ملی و گسترش رسانه‌های اجتماعی جهانی و پرمخاطب، چند مرجعیتی در نظام پزشکی (طب سنتی و طب جدید)، اطلاعات انبوه و سیاست‌زدگی عامل شکل‌گیری اینفودمی، استقبال از اخبار جعلی و بروز آسیب‌های ارتباطات سلامت در ایام پاندمی‌ها است.
شرایط علی: خروجی زمینه و بستر آسیب‌ها منجر به شکل‌گیری پدیدهای تحت عنوان اینفودمی در سپهر و نظام ارتباطات سلامت در ایران شده است.
استراتژی مقابله با آسیب‌های ارتباطات سلامت در شرایط پاندمی: این مقوله بـه راهبردهای (استراتژی‌های) ایجاد شده جهت کنترل، و برخورد با علت‌ها و زمینه‌ها اختصاص دارد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد کـه در این حوزه شش دسته مقوله‌ی «پاسخگو کردن مسئولین»، «منابع موثق و تولید محتوای اثربخش»، «مدیریت اضطراب»، «پرهیز از اغراق مشارکت مردم»، «کار تیمی و ترکیب متخصصان» و «استفاده از تجربیات سایر کشورها» قابل کاربرد است.
شکل 3. الگوی ارتباطات سلامت پویا در شرایط پاندمی‌ها
الگوی مفهومی به دست آمده از تحلیل مصاحبه‌ها بر ارتقای سواد سلامت و پیشگیری از اینفودمی دلالت دارد که می‌توان در قالب جدول 5، ارائه کرد.
جدول 5. رابطه مقولات محوری به دست آمده از مدل ارتباطات سلامت پویا
| مقوله | رابطه | زیرمقوله |
| ارتباطات سلامت پویا | از طریق | آرام‌سازی جامعه جلب اعتماد (مردم و مسئولین) |
| ارتقای سواد سلامت | می تواند به | پیشگیری از اینفودمی |
| پیشگیری از اینفودمی | نیازمند | مدیریت اضطراب، اطلاع‌رسانی درست، پاسخگویی مسئولین، تولید محتوای مناسب، منابع موثق، ارتباطات مؤثر، ارتباطات مؤثر جلب اعتماد مردم |
مدیریت اینفودمی با ایجاد منبع واحد، موثق و قابل اعتماد برای اطلاع‌رسانی، از انتشار اطلاعات نادرست و شایعات جلوگیری می‌کند.
برجسته‌سازی موضوعات مهم در اخبار، می‌تواند به آموزش شهروندان و پاسخگویی مسئولان کمک کند.
رسانه‌های نوین به دلیل دسترسی آسان و به هنگام، می‌توانند در اطلاع‌رسانی و آموزش مردم نقش مؤثری داشته باشند.
همکاری وزارت بهداشت، وزارت کشور و سایر نهادها در تولید محتوای رسانه‌ای، می‌تواند به افزایش کیفیت و اعتماد به این محتواها کمک کند.
سواد رسانه‌ای و سواد سلامت به مردم کمک می‌کند تا اطلاعات صحیح را از منابع موثق دریافت کنند و در برابر اطلاعات نادرست و شایعات، مقاوم باشند.
ارتباطات سلامت پویا بر این باور است که ارتقای ارتباطات سلامت در سطوح مختلف می‌تواند به کنترل پاندمی و ارتقای سلامت جامعه کمک کند. این نظریه بر پویایی و انعطاف‌پذیری در فرآیند ارتباطات تأکید دارد و اذعان می‌کند که برنامه‌های ارتباطی باید متناسب با شرایط و نیازهای جامعه در حال تغییر باشند.
با توجه به نتایج بدست آمده، چند پیشنهاد کاربردی ارائه می‌گردد:
- اجرایی شدن الگوی استخراج شده از یافته‌ها، تحت عنوان
«ارتباطات سلامت پویا» در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و تعامل با سایر سازمان‌های رسانه‌ای و وزارتخانه‌ها؛
- با توجه به تحولات حاصل از چرخش دیجیتال، در گام اول پیشنهاد می‌شود که روابط عمومی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در تعامل با رسانه ملی و با نگاه ویژه به پتانسیل‌های رسانه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام و تلگرام در جامعه ایرانی، از ظرفیت اقناعی و تبلیغی تصویر و برنامه‌های نمایشی، کلیپ‌های تصویری و مستندهای نمایشی بیشترین بهره را بگیرد و تعاملات متنی به تعاملات بصری و آنلاین تبدیل شود، امر مهمی که به کاهش اینفودمی، افزایش و بازآفرینی اعتماد در جامعه و رسانه منجر می‌شود؛
- طراحی چارچوبی و مدلی برای شیوه و زمان استفاده از اطلاعات سلامت جهت مقابله با کژ کارکردهای رسانه‌ها و شبکههای اجتماعی از دیگر پیشنهادهای کاربردی است که در این پژوهش بنا به محدودیت‌ها و ماهیت روشی به آن پرداخته نشد.
نتیجه‌گیری
در نهایت بر اساس تحقیقات انجام شده می‌توان مدعی شد که پاندمی کرونا انواع سرمایه‌های انسانی، اقتصادی را تخریب کرد اما سرمایه اجتماعی کمترین آسیب را متحمل می‌شود. این مهم لزوم بازآفرینی
نقش‌ها، غیرسیاسی کردن سلامت و افزایش اعتماد مردم به متخصصان سلامت را گوشزد می‌کند؛ چرا که یکی از انواع سرمایه‌های اجتماعی که می‌تواند به بهبود پس از بحران جامعه کمک کند، سرمایه اجتماعی است. براساس این نوع از سرمایه اجتماعی به هنگام بحران، نه سازمان‌های دولتی یا سازمان‌های مردم نهاد بلکه این همسایگان و دوستان هستند که منابع لازم برای بهبودی پس از فاجعه را فراهم می‌آورند.
تشکر و قدردانی
نویسندگان این مقاله، مراتب تقدیر و تشکر خود را از تمام کسانی که ما را در انجام این مطالعه همراهی نمودند، اعلام می‌دارند.
سهم نویسندگان
سیدحسین موسوی (گردآوری اطلاعات و نگارش مقاله)، دکتر علی جعفری (استاد راهنما) و دکتر حسین بصیریان جهرمی (استاد مشاور).
تضاد منافع
بنابه اظهارات نویسندگاه مقاله تعارض مناقع ندارد.
فهرست منابع
1. Khaniki H, Ahmadi A. Representation of Covid 19 pandemic on Iranian social media. New Media Studies. 2022;10(37):84-51. doi: 10.22054/nms.2021.59288.1164
2. Glanz K, Rimer BK, Viswanath K, Orleans CT. Health behavior and health education: Theory, research, and practice. 4th ed. Hoboken, NJ: Jossey-Bass Inc Pub 2008. p. 23–40.
3. Clarke, Juanne N., Michelle M. Everest. Cancer in the mass print media: Fear, uncertainty and the medical model. Soc Sci Med. 2006;63(10):2591–600. pmid: 16431004 doi: 10.1016/j.socscimed.2005.11.021
4. Carducci A, Alfani S, Sassi M, Cinini A, Calamusa A. Mass media health information: Quantative and qualitative analysis of daily press coverage and its relation with public perception. Patient Educ Couns. 2011;82(3):475-8. pmid: 21288683 doi: 10.1016/j.pec.2010.12.025
5. Khaniki H, Rasi H. Theorizing for COVID-19 infodemic in Iran social media [in Persian]. Quarterly of Social Studies and Research in Iran. 2022;11(4):933-50. doi: 10.22059/jisr.2022.339490.1286
6. Salmon CT, Poorisat T. The rise and development of public health communication. Health Commun. 2020;35(13):1666-77. pmid: 31429307 doi: 10.1080/10410236.2019.1654180
7. Lieberman A, Shroeder J. Two social lives: How differences between online and offline interaction influence social outcomes. Curr Opin Psychol. 2020;31:16-21. pmid: 31386968 doi: 10.1016/j.copsyc.2019.06.022
8. Chipidza W, Akbaripourdibazar E, Gwanzura T, Gatto NM. Topic analysis of traditional and social media news coverage of the early COVID-19 pandemic and implications for public health communication. Disaster Med Public Health Prep.
9. Disaster Med Public Health Prep. 2022;16(5):1881-8. pmid: 33653437 doi: 10.1017/dmp.2021.65
10. Juhász Z, Hetesi E. Health communication during the COVID-19 pandemic in Hungary. Research Anthology on Managing Crisis and Risk Communications; 2023. doi: 10.4018/978-1-6684-7145-6.ch018
11. Khaniki H, Rasi Tehrani H. Theorizing for COVID 19 Infodemic in Iran Social Media [in Persian]. Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran. 2023;11(4):933-50. doi: 10.22059/jisr.2022.339490.1286
12. Adrian P. Social Theory, Interrupted by Coronavirus, Synapses, Sanity, Society. 2020; Available from: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/synapses-sanity-society/202003/social-theory-interrupted-by-coronavirus.
13. Maibach E, Holtgrave DR. Advances in public health communication. Annu Rev Public Health. 1995;16:219-38. Pmid: 7639871 doi: 10.1146/annurev.pu.16.050195.001251
14. Ratzan SC, Payne JG, Bishop C. The status and scope of health communication. J Health Commun. 1994;1(1):25-41. pmid:10947351 doi: 10.1080/108107396128211
15. Mansourian Y. Introduction to qualitative research method [in Persian]. Tehran. Iran: Samt Publications; 2014.
16. Sarmad Z, Bazargan A. Research methods in behavioral sciences [in Persian]. Tehran, Iran: Agah Publiications; 2024.
17. Corbin J, Strauss A. Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory. Thousand Oaks: SAGE Publications; 2014.
18. Flick U. An introduction to qualitative research. Freie Universtität Berlin, Germany; 2008.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
