دوره 27، شماره 4 - ( 7-1403 )
جلد 27 شماره 4 صفحات 237-231 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Mivefroshan A, Afsargharehbagh R. Medicinal Plants and Their Bioactive Compounds in the Control of Hyperlipidemia: A Review Study. J Arak Uni Med Sci 2024; 27 (4) :231-237
URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-7845-fa.html
URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-7845-fa.html
میوه فروشان اعظم، افسرقره باغ رقیه. گیاهان دارویی و ترکیبات زیستی فعال آنها در کنترل بیماری چربی خون بالا: مطالعه مروری. مجله دانشگاه علوم پزشكي اراك. 1403; 27 (4) :231-237
1- گروه داخلی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، ارومیه، ایران ، dr.azam2011@gmail.com
2- گروه قلب و عروق، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، ارومیه، ایران
2- گروه قلب و عروق، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ارومیه، ارومیه، ایران
واژه‌های کلیدی: چربی خون،
بیماری‌های قلبی- عروقی،
گیاهان دارویی،
درمان سنتی
متن کامل [PDF 998 kb]
(348 دریافت)
| چکیده (HTML) (944 مشاهده)
![]()
شکل 1. نمودار جریان استراتژی جستجو
جدول 1. گیاهان دارویی مؤثر بر چربی خون در مناطق مختلف ایران بر اساس دانش اتنوبوتانیک
سهم نویسندگان
نویسندگان اعلام میدارند که هیچ تضاد منافعی ندارند.
تضاد منافع
طراحی مطالعه: رقیه افسر قره باغ و اعظم میوه فروشان، جمع‌آوری داده‌ها: رقیه افسر قره باغ و اعظم میوه فروشان، تجزیه و تحلیل داده‌ها: اعظم میوه فروشان.
متن کامل: (224 مشاهده)
مقدمه
چربی خون بالا به عنوان یک اختلال متابولیک شناخته شده، ریسک ابتلا به آترواسکلروز و در نتیجه بیماری‌های قلبی- عروقی، سکته مغزی و بیماری‌های عروق محیطی را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد (1). با توجه به مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی- عروقی، شناسایی و تشخیص حوادث غیرطبیعی قلبی در مراحل اولیه توجه بسیاری از متخصصان قلب را به خود جلب کرده است (2). بیماری عروق کرونر به عنوان شایع‌ترین علت مرگ و میر در بسیاری از جوامع، به ویژه ایالات متحده، شناخته شده است و بیش از نیمی از بیماران مبتلا به بیماری‌های قلبی، دچار اختلالات چربی خون هستند. ارتباط بین لیپوپروتئین با چگالی کم (Low-density lipoprotein) و آترواسکلروز و نارسایی قلبی احتقانی به خوبی مستند شده است (3).
مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهند که شیوع جهانی هیپرلیپیدمی، حدود 39 درصد بوده و تقریباً 5/28 میلیون نفر از جمعیت بزرگسال دارای سطوح بالای کل لیپیدهای سرمی هستند که نشان‌دهنده شیوع
9/11 درصدی است (3). عوامل متعدد از جمله عوامل ژنتیکی، محیطی، جمعیت‌شناختی و سبک زندگی در بروز هیپرلیپیدمی نقش ایفا می‌کنند
(4-7). در منطقه خاورمیانه، شیوع دیس‌لیپیدمی به 70 درصد می‌رسد (8).
در ایران نیز، بر اساس مطالعات انجام شده، شیوع هیپرکلسترولمی، هیپرتری‌گلیسیریدمی، کاهش سطح لیپوپروتئین با چگالی کم
(Low-density lipoprotein) LDL و کاهش سطح لیپوپروتئین با چگالی بالا (High-density lipoprotein) HDL به ترتیب 6/41، 46، 5/35 و 9/43 درصد برآورد شده است (9). همچنین، شیوع این اختلالات در زنان و در مناطق شهری بیشتر گزارش شده است (10). در مطالعه‌ای دیگر، نسبت بالای LDL به HDL با افزایش سطح کراتینین سرم نیز مرتبط گزارش شده است (11).
در حال حاضر، گروه‌های دارویی متعددی برای کاهش سطح چربی خون مورد استفاده قرار می‌گیرند که از جمله آنها می‌توان به مهارکننده‌های (Hydroxymethylglutaryl Coenzyme A) HMG-CoA ردوکتاز اشاره کرد. این داروها به دلیل اثربخشی قابل توجه در کاهش سطح کلسترول، به طور گسترده تجویز می‌شوند (12). با این حال، علی‌رغم مزایای ذکر شده، مصرف این داروها با عوارضی همچون اختلالات گوارشی نظیر سوء هاضمه، نفخ، یبوست، اسهال و گرفتگی شکمی و همچنین عوارض عصبی از جمله میوپاتی و دردهای عضلانی همراه است که به عنوان شایع‌ترین عوارض جانبی این داروها شناخته می‌شوند (13).
در دهه‌های اخیر، با توجه به افزایش نگرانی‌ها در مورد عوارض جانبی داروهای سنتزی، گرایش به سمت درمان‌های جایگزین نظیر گیاه درمانی و مکمل‌های غذایی به طور چشمگیری افزایش یافته است. این رویکرد، به ویژه در درمان بیماری‌هایی مانند بیماری چربی خون بالا، مورد توجه قرار گرفته است (14). همچنین شواهد نشان می دهد که برخی از گیاهان دارویی و ادویه‌ها دارای خواص ضد فشارخون هستند و پتانسیل درمانی کمکی یا جایگزین برای مدیریت فشارخون را دارند (15).
طب سنتی با رویکردی جامع و مبتنی بر حفظ تعادل در بدن، بر تقویت سیستم‌های فیزیولوژیک و پیشگیری از بیماری‌ها تمرکز دارد (16). در مدیریت چربی خون بالا، این رویکرد بر پایه اصول تغذیه‌ای متعادل، استفاده از گیاهان دارویی با خواص ضدالتهابی و لیپیدکاهنده و فعالیت بدنی منظم استوار است (17).
گیاهان دارویی به عنوان یکی از ارکان اصلی درمان در طب سنتی، نقش بسزایی در کنترل چربی خون ایفا می‌کنند (18). مطالعات اخیر نشان داده‌اند که ترکیبات فعال موجود در گیاهان دارویی، از جمله فیبرهای غذایی، ویتامین‌ها، فلاونوئیدها و استرول‌ها، با مکانیسم‌هایی همچون کاهش جذب چربی‌ها، مهار اکسیداسیون LDL و حذف رادیکال‌های آزاد، به بهبود پروفایل لیپیدی و کاهش خطر بیماری‌های قلبی- عروقی کمک می‌کنند (19، 20). خوشبختانه، در سال‌های اخیر، تحقیقات گسترده‌ای به منظور بررسی اثربخشی گیاهان دارویی مورد استفاده در طب سنتی در مدیریت چربی خون بالا انجام شده است. در این مطالعه مروری، تلاش شده است تا برخی از گیاهان دارویی مؤثر در کنترل و درمان این اختلال متابولیکی معرفی گردند.
روش کار
جهت انجام این مطالعه مروری، جستجویی جامع در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر نظیر PubMed، Science Direct، Google Scholar و سایر پلتفرم‌های آنلاین مرتبط صورت گرفت. با استفاده از کلیدواژه‌هایی همچون «هیپرلیپیدمی»، «طب گیاهی»، «طب سنتی»، «عصاره گیاهی» و «گیاه درمانی» و بدون اعمال محدودیت زمانی تا سال 2024، مقالات پژوهشی مرتبط شناسایی شدند. شرایط ورود مطالعات به این پژوهش، ارائه گزارشاتی مبنی بر اثرات گیاهان دارویی بر تغییرات پروفایل لیپیدی بود.
دو محقق به صورت مستقل فرایند غربالگری مقالات را انجام داند. در مرحله اول، چکیده‌ها و عناوین مقالات برای شناسایی مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش بررسی شدند. در ادامه، متن کامل مقالاتی که پتانسیل ورود به مطالعه را داشتند، به دست آمده و به دقت مورد ارزیابی قرار گرفت. علاوه بر این، برای شناسایی مطالعات مرتبط بیشتر، فهرست منابع مقالات بازیابی شده به صورت دستی جستجو شد. مطالعاتی که به زبان‌های غیر از انگلیسی و فارسی منتشر شده بودند، مقالات مروری، کنفرانس‌ها و مطالعاتی که بر روی حیوانات انجام شده بودند، از فرایند بررسی حذف شدند. در این پژوهش، نام علمی، نام فارسی، قسمت مورد استفاده و خانواده گیاهان دارویی از مقالات استخراج گردید.
پس از اتمام مرحله غربالگری اولیه، مقالاتی که پتانسیل بالایی برای پاسخگویی به سؤالات پژوهش داشتند، انتخاب و مورد بررسی عمیق‌تر قرار گرفتند. در این مرحله، داده‌های مربوط به گیاهان دارویی با کارآیی بالقوه در مدیریت هیپرلیپیدمی، که در مطالعات اتنوفارماکولوژیک انجام شده در مناطق مختلف ایران گزارش شده بودند، استخراج گردید. اطلاعات استخراج شده به صورت ساختاریافته در قالب جدولی سازماندهی شد.
همانطور که در شکل 1 به تصویر کشیده شده است، جستجوی اولیه در پایگاه‌های اطلاعاتی منجر به بازیابی 90 مقاله شد. با این حال، پس از اعمال معیارهای ورود و خروج، تنها 37 مقاله که اطلاعات جامع و قابل اعتمادی در مورد استفاده از گونه‌های گیاهی دارویی برای درمان اختلالات چربی خون در ایران ارائه می‌دادند، برای تحلیل نهایی انتخاب شدند (شکل 1).
یافته‌ها
بر اساس نتایج به دست آمده مشخص شد که گیاه دارویی آویشن معمولی (Thymus vulgare)، کرفس (Apium graveolens)، کاسنی (Cichorium intybus)، شاه‌تره (Fumaria officinali)، پنجه‌مرغی (Cynodon dactylon)، گل پر (Heracleum rawianum)، بابونه قدبلند (Anthemis altissima)، کنگر (Gundelia tourneforttii)، جعفری وحشی جنگلی (Anthriscus sylvestrianum)، تاج‌ریزی (Solanum nigrum)، زرشک معمولی (Berberis vulgaris)، شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra، شیپوری طویل سربریده (Arum elongatum)، ریواس (Rheum ribes)، نعناع (Mentha spicata) و چندین گیاه دارویی دیگر استفاده می‌شود (جدول 1).
چربی خون بالا به عنوان یک اختلال متابولیک شناخته شده، ریسک ابتلا به آترواسکلروز و در نتیجه بیماری‌های قلبی- عروقی، سکته مغزی و بیماری‌های عروق محیطی را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد (1). با توجه به مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی- عروقی، شناسایی و تشخیص حوادث غیرطبیعی قلبی در مراحل اولیه توجه بسیاری از متخصصان قلب را به خود جلب کرده است (2). بیماری عروق کرونر به عنوان شایع‌ترین علت مرگ و میر در بسیاری از جوامع، به ویژه ایالات متحده، شناخته شده است و بیش از نیمی از بیماران مبتلا به بیماری‌های قلبی، دچار اختلالات چربی خون هستند. ارتباط بین لیپوپروتئین با چگالی کم (Low-density lipoprotein) و آترواسکلروز و نارسایی قلبی احتقانی به خوبی مستند شده است (3).
مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهند که شیوع جهانی هیپرلیپیدمی، حدود 39 درصد بوده و تقریباً 5/28 میلیون نفر از جمعیت بزرگسال دارای سطوح بالای کل لیپیدهای سرمی هستند که نشان‌دهنده شیوع
9/11 درصدی است (3). عوامل متعدد از جمله عوامل ژنتیکی، محیطی، جمعیت‌شناختی و سبک زندگی در بروز هیپرلیپیدمی نقش ایفا می‌کنند
(4-7). در منطقه خاورمیانه، شیوع دیس‌لیپیدمی به 70 درصد می‌رسد (8).
در ایران نیز، بر اساس مطالعات انجام شده، شیوع هیپرکلسترولمی، هیپرتری‌گلیسیریدمی، کاهش سطح لیپوپروتئین با چگالی کم
(Low-density lipoprotein) LDL و کاهش سطح لیپوپروتئین با چگالی بالا (High-density lipoprotein) HDL به ترتیب 6/41، 46، 5/35 و 9/43 درصد برآورد شده است (9). همچنین، شیوع این اختلالات در زنان و در مناطق شهری بیشتر گزارش شده است (10). در مطالعه‌ای دیگر، نسبت بالای LDL به HDL با افزایش سطح کراتینین سرم نیز مرتبط گزارش شده است (11).
در حال حاضر، گروه‌های دارویی متعددی برای کاهش سطح چربی خون مورد استفاده قرار می‌گیرند که از جمله آنها می‌توان به مهارکننده‌های (Hydroxymethylglutaryl Coenzyme A) HMG-CoA ردوکتاز اشاره کرد. این داروها به دلیل اثربخشی قابل توجه در کاهش سطح کلسترول، به طور گسترده تجویز می‌شوند (12). با این حال، علی‌رغم مزایای ذکر شده، مصرف این داروها با عوارضی همچون اختلالات گوارشی نظیر سوء هاضمه، نفخ، یبوست، اسهال و گرفتگی شکمی و همچنین عوارض عصبی از جمله میوپاتی و دردهای عضلانی همراه است که به عنوان شایع‌ترین عوارض جانبی این داروها شناخته می‌شوند (13).
در دهه‌های اخیر، با توجه به افزایش نگرانی‌ها در مورد عوارض جانبی داروهای سنتزی، گرایش به سمت درمان‌های جایگزین نظیر گیاه درمانی و مکمل‌های غذایی به طور چشمگیری افزایش یافته است. این رویکرد، به ویژه در درمان بیماری‌هایی مانند بیماری چربی خون بالا، مورد توجه قرار گرفته است (14). همچنین شواهد نشان می دهد که برخی از گیاهان دارویی و ادویه‌ها دارای خواص ضد فشارخون هستند و پتانسیل درمانی کمکی یا جایگزین برای مدیریت فشارخون را دارند (15).
طب سنتی با رویکردی جامع و مبتنی بر حفظ تعادل در بدن، بر تقویت سیستم‌های فیزیولوژیک و پیشگیری از بیماری‌ها تمرکز دارد (16). در مدیریت چربی خون بالا، این رویکرد بر پایه اصول تغذیه‌ای متعادل، استفاده از گیاهان دارویی با خواص ضدالتهابی و لیپیدکاهنده و فعالیت بدنی منظم استوار است (17).
گیاهان دارویی به عنوان یکی از ارکان اصلی درمان در طب سنتی، نقش بسزایی در کنترل چربی خون ایفا می‌کنند (18). مطالعات اخیر نشان داده‌اند که ترکیبات فعال موجود در گیاهان دارویی، از جمله فیبرهای غذایی، ویتامین‌ها، فلاونوئیدها و استرول‌ها، با مکانیسم‌هایی همچون کاهش جذب چربی‌ها، مهار اکسیداسیون LDL و حذف رادیکال‌های آزاد، به بهبود پروفایل لیپیدی و کاهش خطر بیماری‌های قلبی- عروقی کمک می‌کنند (19، 20). خوشبختانه، در سال‌های اخیر، تحقیقات گسترده‌ای به منظور بررسی اثربخشی گیاهان دارویی مورد استفاده در طب سنتی در مدیریت چربی خون بالا انجام شده است. در این مطالعه مروری، تلاش شده است تا برخی از گیاهان دارویی مؤثر در کنترل و درمان این اختلال متابولیکی معرفی گردند.
روش کار
جهت انجام این مطالعه مروری، جستجویی جامع در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر نظیر PubMed، Science Direct، Google Scholar و سایر پلتفرم‌های آنلاین مرتبط صورت گرفت. با استفاده از کلیدواژه‌هایی همچون «هیپرلیپیدمی»، «طب گیاهی»، «طب سنتی»، «عصاره گیاهی» و «گیاه درمانی» و بدون اعمال محدودیت زمانی تا سال 2024، مقالات پژوهشی مرتبط شناسایی شدند. شرایط ورود مطالعات به این پژوهش، ارائه گزارشاتی مبنی بر اثرات گیاهان دارویی بر تغییرات پروفایل لیپیدی بود.
دو محقق به صورت مستقل فرایند غربالگری مقالات را انجام داند. در مرحله اول، چکیده‌ها و عناوین مقالات برای شناسایی مطالعات مرتبط با موضوع پژوهش بررسی شدند. در ادامه، متن کامل مقالاتی که پتانسیل ورود به مطالعه را داشتند، به دست آمده و به دقت مورد ارزیابی قرار گرفت. علاوه بر این، برای شناسایی مطالعات مرتبط بیشتر، فهرست منابع مقالات بازیابی شده به صورت دستی جستجو شد. مطالعاتی که به زبان‌های غیر از انگلیسی و فارسی منتشر شده بودند، مقالات مروری، کنفرانس‌ها و مطالعاتی که بر روی حیوانات انجام شده بودند، از فرایند بررسی حذف شدند. در این پژوهش، نام علمی، نام فارسی، قسمت مورد استفاده و خانواده گیاهان دارویی از مقالات استخراج گردید.
پس از اتمام مرحله غربالگری اولیه، مقالاتی که پتانسیل بالایی برای پاسخگویی به سؤالات پژوهش داشتند، انتخاب و مورد بررسی عمیق‌تر قرار گرفتند. در این مرحله، داده‌های مربوط به گیاهان دارویی با کارآیی بالقوه در مدیریت هیپرلیپیدمی، که در مطالعات اتنوفارماکولوژیک انجام شده در مناطق مختلف ایران گزارش شده بودند، استخراج گردید. اطلاعات استخراج شده به صورت ساختاریافته در قالب جدولی سازماندهی شد.
همانطور که در شکل 1 به تصویر کشیده شده است، جستجوی اولیه در پایگاه‌های اطلاعاتی منجر به بازیابی 90 مقاله شد. با این حال، پس از اعمال معیارهای ورود و خروج، تنها 37 مقاله که اطلاعات جامع و قابل اعتمادی در مورد استفاده از گونه‌های گیاهی دارویی برای درمان اختلالات چربی خون در ایران ارائه می‌دادند، برای تحلیل نهایی انتخاب شدند (شکل 1).
یافته‌ها
بر اساس نتایج به دست آمده مشخص شد که گیاه دارویی آویشن معمولی (Thymus vulgare)، کرفس (Apium graveolens)، کاسنی (Cichorium intybus)، شاه‌تره (Fumaria officinali)، پنجه‌مرغی (Cynodon dactylon)، گل پر (Heracleum rawianum)، بابونه قدبلند (Anthemis altissima)، کنگر (Gundelia tourneforttii)، جعفری وحشی جنگلی (Anthriscus sylvestrianum)، تاج‌ریزی (Solanum nigrum)، زرشک معمولی (Berberis vulgaris)، شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra، شیپوری طویل سربریده (Arum elongatum)، ریواس (Rheum ribes)، نعناع (Mentha spicata) و چندین گیاه دارویی دیگر استفاده می‌شود (جدول 1).
|
شناسایی مطالعات از طریق پایگاه‌های اطلاعاتی
|
|
تعداد جستجوهای مقاله از PubMed،
Google Scholar و Science Direct (90 = n) |
|
سوابق حذف شده قبل از غربالگری:
رکوردهای تکراری حذف شد (1 = n) سوابق علامت‌گذاری شده به‌عنوان نامناسب توسط ابزارهای اتوماسیون (2 = n) سوابق به دلایل دیگر حذف شدند (5 = n) |
|
سوابق نمایش داده شد (37 = n)
|
|
مقالات حذف شدند (7 = n)
|
|
گزارش‌ها برای بازیابی جستجو شدند (30 = n)
|
|
گزارش‌ها بازیابی نشد (1 = n)
|
|
گزارش ها برای واجد شرایط بودن ارزیابی می‌شوند (29 = n)
|
|
گزارشات خارج شده: (3 = n)
|
|
مطالعات گنجانده شده در مرور (37 = n)
|
|
شناسایی
|
|
غربالگری
|
|
گنجانده شده
|
شکل 1. نمودار جریان استراتژی جستجو
بحث
بیماری چربی خون بالا، به عنوان یک عامل خطر عمده برای بیماری‌های قلبی- عروقی، از جمله آترواسکلروز، انفارکتوس میوکارد و سکته مغزی، در سال‌های اخیر شیوع فزاینده‌ای یافته است (21). این وضعیت پاتولوژیک، که اغلب با تغییرات سبک زندگی مدرن همچون رژیم غذایی نامناسب و کاهش فعالیت فیزیکی مرتبط است، در کشورهای در حال توسعه به ویژه قابل توجه است (21). در پاسخ به افزایش نگرانی‌ها در خصوص عوارض جانبی داروهای شیمیایی و تمایل رو به رشد به روش‌های درمانی طبیعی و کم‌خطر، توجه به طب سنتی و گیاهان دارویی به عنوان گزینه‌های مکمل یا جایگزین برای مدیریت چربی خون بالا، به طور قابل توجهی افزایش یافته است (22).
در مطالعه حاضر، هدف نویسندگان بررسی و گزارش گیاهان دارویی به‌عنوان درمان چربی خون بالا بود. نتایج مطالعه ما نشان داد که در مجموع 27 گونه گیاه دارویی برای مدیریت چربی خون کاربرد دارند. نتایج ما همچنین نشان داد که گونه‌های گیاهان دارویی مانند آویشن معمولی، کرفس، کاسنی، شاه تره، پنجه مرغی، گل پر، بابونه قدبلند، کنگر، جعفری وحشی جنگلی، شیرین بیان، زرشک معمولی، شیپوری طویل، ریواس، نعناع مهم‌ترین گیاهان دارویی مورد استفاده برای درمان هیپرلیپیدمی بودند.
گیاهان دارویی به عنوان یک رویکرد درمانی سنتی و طبیعی، پتانسیل قابل توجهی در مدیریت هیپرلیپیدمی از طریق مکانیسم‌های متنوعی دارند. این گیاهان غنی از ترکیبات زیست‌فعال از جمله آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که با مهار اکسیداسیون لیپوپروتئین با چگالی کم، از تشکیل پلاک‌های آترواسکلروتیک جلوگیری می‌کنند. گیاهانی مانند خار مریم، کاسنی و فومیتری از جمله گیاهانی هستند که به واسطه خواص آنتی‌اکسیدانی خود، اثرات مثبتی در کاهش سطح لیپیدهای خون نشان داده‌اند (23-25).
در مطالعه‌ای نشان داده شد که گیاه خار مریم می‌تواند به عنوان یک کاهش دهنده کلسترول خون در بیماران با چربی خون بالا مطرح شود. در
15 بیمار دارای کلسترول خون بالا مصرف سیلی مارین (خار مریم) با دوز
420 میلی‌گرم یک بار در روز موجب کاهش غلظت کلسترول در صفرا در مقایسه با گروه شاهد شد که نشان‌دهنده کاهش سنتز کلسترول در کبد است (26). در یک مطالعه بالینی که روی 14 بیمار دارای کلسترول خون بالا نوع دوم صورت گرفت سیل یمارین با دوز 420 میلی‌گرم موجب کاهش میزان کلسترول تام و افزایش میزان لیپوپروتئین خون با چگالی بالا شد (27).
علاوه بر این، برخی گیاهان دارویی مانند زردچوبه و زیتون با کاهش جذب کلسترول در روده و برخی دیگر مانند شنبلیله و زنجبیل با مهار آنزیم‌های سنتز کلسترول در کبد، به کاهش سطح کلسترول خون کمک می‌کنند (28-31). از سوی دیگر، التهاب مزمن به عنوان یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت چربی خون بالا شناخته می‌شود. گیاهانی با خواص ضدالتهابی مانند زنجبیل و آویشن می‌توانند با مهار فرایندهای التهابی، به بهبود پروفایل لیپیدی کمک کنند (32، 33).
با توجه به مکانیسم‌های عمل متنوع گیاهان دارویی، می‌توان نتیجه گرفت که این گیاهان پتانسیل بالایی در مدیریت جامع چربی خون بالا دارند. با این حال، به منظور بهره‌مندی از مزایای درمانی گیاهان دارویی و جلوگیری از تداخلات دارویی، ضروری است که قبل از مصرف هرگونه گیاه دارویی، با پزشک یا داروساز مشورت شود (34، 35). در نتیجه، می‌توان گفت که گیاهان دارویی با توجه به پیشینه طولانی استفاده در طب سنتی و مطالعات بالینی اخیر، به عنوان یک گزینه درمانی مکمل یا جایگزین برای مدیریت هیپرلیپیدمی مورد توجه قرار گرفته‌اند. با این حال، ضرورت دارد تا مطالعات بیشتری در این زمینه انجام شود تا اثربخشی و ایمنی این گیاهان به طور کامل مشخص گردد.
بیماری چربی خون بالا، به عنوان یک عامل خطر عمده برای بیماری‌های قلبی- عروقی، از جمله آترواسکلروز، انفارکتوس میوکارد و سکته مغزی، در سال‌های اخیر شیوع فزاینده‌ای یافته است (21). این وضعیت پاتولوژیک، که اغلب با تغییرات سبک زندگی مدرن همچون رژیم غذایی نامناسب و کاهش فعالیت فیزیکی مرتبط است، در کشورهای در حال توسعه به ویژه قابل توجه است (21). در پاسخ به افزایش نگرانی‌ها در خصوص عوارض جانبی داروهای شیمیایی و تمایل رو به رشد به روش‌های درمانی طبیعی و کم‌خطر، توجه به طب سنتی و گیاهان دارویی به عنوان گزینه‌های مکمل یا جایگزین برای مدیریت چربی خون بالا، به طور قابل توجهی افزایش یافته است (22).
در مطالعه حاضر، هدف نویسندگان بررسی و گزارش گیاهان دارویی به‌عنوان درمان چربی خون بالا بود. نتایج مطالعه ما نشان داد که در مجموع 27 گونه گیاه دارویی برای مدیریت چربی خون کاربرد دارند. نتایج ما همچنین نشان داد که گونه‌های گیاهان دارویی مانند آویشن معمولی، کرفس، کاسنی، شاه تره، پنجه مرغی، گل پر، بابونه قدبلند، کنگر، جعفری وحشی جنگلی، شیرین بیان، زرشک معمولی، شیپوری طویل، ریواس، نعناع مهم‌ترین گیاهان دارویی مورد استفاده برای درمان هیپرلیپیدمی بودند.
گیاهان دارویی به عنوان یک رویکرد درمانی سنتی و طبیعی، پتانسیل قابل توجهی در مدیریت هیپرلیپیدمی از طریق مکانیسم‌های متنوعی دارند. این گیاهان غنی از ترکیبات زیست‌فعال از جمله آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که با مهار اکسیداسیون لیپوپروتئین با چگالی کم، از تشکیل پلاک‌های آترواسکلروتیک جلوگیری می‌کنند. گیاهانی مانند خار مریم، کاسنی و فومیتری از جمله گیاهانی هستند که به واسطه خواص آنتی‌اکسیدانی خود، اثرات مثبتی در کاهش سطح لیپیدهای خون نشان داده‌اند (23-25).
در مطالعه‌ای نشان داده شد که گیاه خار مریم می‌تواند به عنوان یک کاهش دهنده کلسترول خون در بیماران با چربی خون بالا مطرح شود. در
15 بیمار دارای کلسترول خون بالا مصرف سیلی مارین (خار مریم) با دوز
420 میلی‌گرم یک بار در روز موجب کاهش غلظت کلسترول در صفرا در مقایسه با گروه شاهد شد که نشان‌دهنده کاهش سنتز کلسترول در کبد است (26). در یک مطالعه بالینی که روی 14 بیمار دارای کلسترول خون بالا نوع دوم صورت گرفت سیل یمارین با دوز 420 میلی‌گرم موجب کاهش میزان کلسترول تام و افزایش میزان لیپوپروتئین خون با چگالی بالا شد (27).
علاوه بر این، برخی گیاهان دارویی مانند زردچوبه و زیتون با کاهش جذب کلسترول در روده و برخی دیگر مانند شنبلیله و زنجبیل با مهار آنزیم‌های سنتز کلسترول در کبد، به کاهش سطح کلسترول خون کمک می‌کنند (28-31). از سوی دیگر، التهاب مزمن به عنوان یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت چربی خون بالا شناخته می‌شود. گیاهانی با خواص ضدالتهابی مانند زنجبیل و آویشن می‌توانند با مهار فرایندهای التهابی، به بهبود پروفایل لیپیدی کمک کنند (32، 33).
با توجه به مکانیسم‌های عمل متنوع گیاهان دارویی، می‌توان نتیجه گرفت که این گیاهان پتانسیل بالایی در مدیریت جامع چربی خون بالا دارند. با این حال، به منظور بهره‌مندی از مزایای درمانی گیاهان دارویی و جلوگیری از تداخلات دارویی، ضروری است که قبل از مصرف هرگونه گیاه دارویی، با پزشک یا داروساز مشورت شود (34، 35). در نتیجه، می‌توان گفت که گیاهان دارویی با توجه به پیشینه طولانی استفاده در طب سنتی و مطالعات بالینی اخیر، به عنوان یک گزینه درمانی مکمل یا جایگزین برای مدیریت هیپرلیپیدمی مورد توجه قرار گرفته‌اند. با این حال، ضرورت دارد تا مطالعات بیشتری در این زمینه انجام شود تا اثربخشی و ایمنی این گیاهان به طور کامل مشخص گردد.
جدول 1. گیاهان دارویی مؤثر بر چربی خون در مناطق مختلف ایران بر اساس دانش اتنوبوتانیک
| منطقه | مکانیسم ضد چربی خون | قسمت استفاده شده | خانواده | نام فارسی | نام علمی | |
| ارومیه (33) | پراکسیداسیون لیپیدی را مهار می‌کند، کلسترول LDL را کاهش می‌دهد. | قسمت‌های هوایی گیاه | نعناعیان | آویشن معمولی | Thymus vulgare | |
| بهبهان (34) | جذب کلسترول را کاهش می‌دهد، دفع چربی را افزایش می‌دهد. | قسمت‌های هوایی گیاه | چتریان | کرفس | Apium graveolens | |
| بهبهان (34) | متابولیسم لیپید را تعدیل می کند، کلسترول سرم را کاهش می‌دهد. | برگ، ریشه، ساقه، گل | کاسنیان | کاسنی | Cichorium intybus L. | |
| بهبهان (34) | ترشح صفرا را افزایش می‌دهد، متابولیسم لیپید را افزایش می‌دهد. | کل گیاه | شقایقیان | شاه‌تره | Fumaria officinali | |
| بهبهان (34) | جذب کلسترول را کاهش می‌دهد، سطح HDL را افزایش می‌دهد. | کل گیاه | گندمیان | پنجه‌مرغی | Cynodon dactylon (L.) Pers | |
| سرین (35) | پراکسیداسیون لیپیدی را کاهش می‌دهد، سطح چربی خون را کاهش می‌دهد. | برگ و ساقه | چتریان | گل پر | Heracleum rawianum | |
| سرین (35) | دفع چربی را افزایش می‌دهد، کلسترول سرم را کاهش می‌دهد. | برگ و گل | کاسنیان | بابونه قدبلند | Anthemis altissima | |
| سرین (35) | سطح لیپید سرم را کاهش می‌دهد، سطح HDL را افزایش می‌دهد | ریشه و ساقه | کاسنیان | کنگر | Gundelia tourneforttii | |
| شرق خوزستان (36) | سطح لیپید سرم را کاهش می‌دهد، سطح HDL را افزایش می‌دهد. | ریشه و برگ | چتریان | جعفری وحشی جنگلی | Anthriscus sylvestris | |
| شرق خوزستان (37) | از سلول‌های کبد محافظت می‌کند، کلسترول را کاهش می‌دهد. | میوه و ریشه | کاسنیان | خار مریم | Silybum marianum L. Gaertn | |
| شرق خوزستان (37) | جذب چربی را مهار می‌کند، تری‌گلیسیرید را کاهش می‌دهد. | میوه و برگ | کاسنیان | شنگ تره‌ای | Tragopogon aureus Boiss | |
| شرق خوزستان (37) | جذب کلسترول را مهار می‌کند، تری‌گلیسیرید را کاهش می‌دهد | دانه | باقلائیان | شَنبَلیله | Trigonella foenum- graecum L. | |
| شرق خوزستان (16) | میوه | بادنجانیان | تاج ریزی، سگ انگور | Solanum nigrum L | ||
| مشکین شهر (38) | متابولیسم لیپید را تعدیل می‌کند، سنتز کلسترول را کاهش می‌دهد | میوه | زرشکیان | زرشک معمولی | Berberis vulgaris L | |
| مشکین شهر (38) | اکسیداسیون LDL را مهار می‌کند، جذب کلسترول را کاهش می‌دهد | ریزوم و ریشه خشک شده. | سبزی‌آساها | شیرین‌بیان | Glycyrrhiza glabra L. | |
| آباده (39) | متابولیسم لیپید را تقویت می‌کند، سطح چربی خون را کاهش می‌دهد. | برگ | گل‌شیپوری | شیپوری طویل سربریده | Arum elongatum | |
| آباده (39) | متابولیسم لیپید را افزایش می‌دهد، کلسترول را کاهش می‌دهد | مغز دمبرگ ضخیم گیاه | هفت بندیان | ریواس | Rheum ribes L. | |
| اردبیل (دشت مغان) (40) | متابولیسم لیپید را افزایش می‌دهد، کلسترول را کاهش می‌دهد. | گل و برگ | کبریان | علف مار | Capparis spinosa L | |
| راز و جرگلان (41) | مهار جذب لیپید | گل | کاسنیان | خار پنبه | Onopordum heteracanthum | |
| کرمانشاه (42) | متابولیسم لیپید را افزایش می‌دهد، کلسترول را کاهش می‌دهد. | دانه گیاه | شب‌بویان | خردل وحشی | Sinapis arvensis L | |
| مبارکه (43) | جذب کلسترول را کاهش می‌دهد، متابولیسم لیپید را تعدیل می‌کند. | شاخه گل | نعناع | نعناع | Mentha spicata L | |
| مبارکه (43) | افزایش ترشح اسید صفراوی | برگ | هفت‌بندیان | ترشک مواج | Rumex crispus L. | |
| مشهد (44) | تعدیل متابولیسم لیپید | بولب ( پیاز) | پیازیان | سیر | llium sativum L. | |
| مشهد (44) | تعدیل متابولیسم لیپید | میوه | چتریان | شوید | Anethum graveolens L. | |
| دهلران و آبادان (45) | کاهش جذب کلسترول | میوه و برگ | عنابیان | سیاه تنگرس طبی | Paliurus spina-christi | |
| جنوب کشور (46) | تقویت ترشح صفرا | میوه | خرماسانان | خرما | Phoenix dactylefera L. | |
نویسندگان اعلام میدارند که هیچ تضاد منافعی ندارند.
تضاد منافع
طراحی مطالعه: رقیه افسر قره باغ و اعظم میوه فروشان، جمع‌آوری داده‌ها: رقیه افسر قره باغ و اعظم میوه فروشان، تجزیه و تحلیل داده‌ها: اعظم میوه فروشان.
فهرست منابع
1. Stewart J, McCallin T, Martinez J, Chacko S, Yusuf S. Hyperlipidemia. Pediatr Rev. 2020;41(8):393-402. pmid: 32737252 doi: 10.1542/pir.2019-0053
2. Tartibian B, Afsargharehbagh R, Malandish A, Sheikhlou Z. Assessment of electrocardiogram indices in postmenopausal women: effects of aerobic exercise and detraining. Int J Basic Sci Med. 2018;3(1):38-45. doi: 10.15171/ijbsm.2018.07
3. Stanciulescu LA, Scafa-Udriste A, Dorobantu M. Exploring the association between low-density lipoprotein subfractions and major adverse cardiovascular outcomes-a comprehensive review. Int J Mol Sci. 2023;24(7):6669. pmid: 37047642 doi: 10.3390/ijms24076669
4. Al-Zahrani J, Shubair MM, Al-Ghamdi S, Alrasheed AA, Alduraywish AA, Alreshidi FS, et al. The prevalence of hypercholesterolemia and associated risk factors in Al-Kharj population, Saudi Arabia: a cross-sectional survey. BMC Cardiovasc Disord. 2021;21(1):22. doi: 10.1186/s12872-020-01825-2.
5. Xi Y, Gao W, Zheng K, Lv J, Yu C, Wang S, et al. The roles of genetic and early-life environmental factors in the association between overweight or obesity and hypertension: a population-based twin study. Front Endocrinol (Lausanne). 2021;12:743962. pmid: 34675880 doi: 10.3389/fendo.2021.743962
6. Ojeda-Granados C, Campisi E, Barchitta M, Agodi A. Genetic, lifestyle and metabolic factors contributing to cardiovascular disease in the Italian population: a literature review. Front Nutr. 2024;11:1379785. pmid: 38638292 doi: 10.3389/fnut.2024.1379785
7. Pazoki R, Dehghan A, Evangelou E, Warren H, Gao H, Caulfield M, et al. Genetic predisposition to high blood pressure and lifestyle factors: associations with midlife blood pressure levels and cardiovascular events. Circulation. 2018;137(7):653-61. pmid: 29254930 doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.117.030898
8. Kargar S, Ansari H. Prevalence of dyslipidemias in the Middle East region: A systematic review & meta-analysis study. Diabetes Metab Syndr. 2023;17(11):102870. pmid: 37844434 doi: 10.1016/j.dsx.2023.102870
9. Toori MA, Kiani F, Sayehmiri F, Sayehmiri K, Mohsenzadeh Y, Ostovar R, et al. Prevalence of hypercholesterolemia, high LDL, and low HDL in Iran: a systematic review and meta-analysis. Iran J Med Sci. 2018;43(5):449-65.
10. Tabrizi JS, Nikniaz L, Sadeghi-Bazargani H, Farahbakhsh M, Nikniaz Z, Abbasalizad Farhangi M, et al. Prevalence of Dyslipidemia in Urban and Rural Areas of the Northwest of Iran: The Sociodemographic, Dietary and Psychological Determinants. Iran J Public Health. 2019 May;48(5):925-933. PMID: 30214097
11. Ardekani AM, Nava ZH, Zaman BA, Vahdat S, Lame-Jouybari AH, Mivefroshan A. The association between lipid profile, oxidized LDL and the components of metabolic syndrome with serum mineral status and kidney function in individuals with obesity. BMC Research Notes. 2023;16(1):196. pmid: 37670399 doi: 10.1186/s13104-023-06472-2
12. Morofuji Y, Nakagawa S, Ujifuku K, Fujimoto T, Otsuka K, Niwa M, et al. Beyond lipid-lowering: effects of statins on cardiovascular and cerebrovascular diseases and cancer. Pharmaceuticals. 2022;15(2):151. PMID: 35215263 doi: 10.3390/ph15020151
13. Thompson PD, Panza G, Zaleski A, Taylor B. Statin-Associated Side Effects. J Am Coll Cardiol. 2016;67(20):2395-410. pmid: 27199064 doi: 10.1016/j.jacc.2016.02.071
14. Jaisamut P, Tohlang C, Wanna S, Thanakun A, Srisuwan T, Limsuwan S, et al. Clinical evaluation of a novel tablet formulation of traditional thai polyherbal medicine named nawametho in comparison with its decoction in the treatment of hyperlipidemia. Evid Based Complement Alternat Med. 2022;2022(1):2530266. pmid: 35966727 • doi: 10.1155/2022/2530266
15. Mivefroshan A, Pirhadi M. A review of medicinal plants effective on blood pressure: an ethnobotanical review. Plant Biotechnology Persa. 2024;6(2):25-30. doi: 10.61186/pbp.6.2.4
16. Mohammadian Erdi A, Nasimi Doost Azgomi R, Behzad Vakilabad F. The fundamental differences between iranian traditional medicine and popular medicine [in Persian]. CMJA 2022;12(3):214-219. doi: 10.32598/cmja.12.3.1179.1
17. Đurić L, Milanović M, Milošević N, Stojanoska M, Milić N. Herbs for treatment of hyperlipidemia: what is the evidence?. Current Topics in Nutraceutical Research. 2021;19(2):146. doi: 10.37290/ctnr2641-452X.19:146-156
18. Sedighi M, Bahmani M, Asgary S, Beyranvand F, Rafieian-Kopaei M. A review of plant-based compounds and medicinal plants effective on atherosclerosis. J Res Med Sci. 2017;22:30. pmid: 28461816 doi: 10.4103/1735-1995.202151
19. Mahdavi A, Bagherniya M, Fakheran O, Reiner Ž, Xu S, Sahebkar A. Medicinal plants and bioactive natural compounds as inhibitors of HMG‐CoA reductase: A literature review. Biofactors. 2020;46(6):906-26.
20. Alemany L, Barbera R, Alegría A, Laparra JM. Plant sterols from foods in inflammation and risk of cardiovascular disease: A real threat?. Food and Chemical Toxicology. 2014;69:140-9. pmid: 33053603 doi: 10.1002/biof.1684
21. Nelson RH. Hyperlipidemia as a risk factor for cardiovascular disease. Prim Care. pmid: 23402469 doi: 10.1016/j.pop.2012.11.003
22. Hassen G, Belete G, Carrera KG, Iriowen RO, Araya H, Alemu T, et al. Clinical Implications of Herbal Supplements in Conventional Medical Practice: A US Perspective. Cureus. 2022;14(7):e26893. pmid: 35978741 doi: 10.7759/cureus.26893
23. Wiart C. Handbook of medicinal plants of the world for aging: botany, ethnopharmacology, natural products, and molecular pathways. 1st ed. Boca Raton, FL: CRC Press; 2023.
24. Boaz M, Leibovitz E, Dayan YB, Wainstein J. Functional foods in the treatment of type 2 diabetes: olive leaf extract, turmeric and fenugreek, a qualitative review. Funct Foods Health Dis. 2011;1(11):472-81. doi: 10.31989/ffhd.v1i11.593
25. Martín-Peláez S, Mosele JI, Pizarro N, Farràs M, De la Torre R, Subirana I, et al. Effect of virgin olive oil and thyme phenolic compounds on blood lipid profile: Implications of human gut microbiota. Eur J Nutr. 2017;56(1):119-31. pmid: 26541328 doi: 10.1007/s00394-015-1063-2
26. Nassuato G, Iemmolo RM, Strazzabosco M, Lirussi F, Deana R, Francesconi MA, et al. Effect of Silibinin on biliary lipid composition experimental and clinical study. J. Hepatology. 1991;12(3):290-5. pmid: 1940257 doi: 10.1016/0168-8278(91)90829-z
27. Fallah Huseini H, Larijani B, Fakhrzadeh H, Radjabipour B, Akhondzadeh S, Toliat T et al. The clinical trial of silybum marianum seed extract (Silymarin) [in Persian]. IJDLD 2004;3(2):201-6.
28. Mukthamba P, Srinivasan K. Beneficial hypolipidemic influence of a combination of dietary fenugreek (Trigonella foenum-graecum) seeds and garlic (Allium sativum) in induced hypercholesterolemic rats. Eur Food Res Technol. 2015;240:1049-58. doi: 10.1007/s00217-014-2408-4
29. Yang H. Advances in research on lipid-lowering mechanisms of eight medicinal plants. AIP Conf. Proc. 2019;2058(1). doi: 10.1063/1.5085520
30. Abolghasemi J, Sharifi MH, Nasiri K, Akbari A. Thyme oxymel by improving of inflammation, oxidative stress, dyslipidemia and homeostasis of some trace elements ameliorates obesity induced by high-fructose/fat diet in male rat. Biomed Pharmacother. 2020;126:110079. pmid: 32200256 doi: 10.1016/j.biopha.2020.110079
31. Jungbauer A, Medjakovic S. Anti-inflammatory properties of culinary herbs and spices that ameliorate the effects of metabolic syndrome. Maturitas. 2012;71(3):227-39. PMID: 22226987 doi: 10.1016/j.maturitas.2011.12.017.
32. Soleimani A, Asham O. A review of herbal antioxidants effective on hyperlipidemia in Iranian ethnobotanical knowledge and with Their Mechanisms of Action. Journal of Chemical Health Risks. 2024;14:1-8.
33. Zargari A. Medicinal Plants [in Persian]. Tehran, Iran. Tehran University Publications; 1996.
34. Dolatkhahi M, Dolatkhahi A, Bagher Nejad J. Ethnobotanical studies of medicinal plants used by the indigenous people of Shiraz, Fars province, Iran. Avicenna J Phytomed. 2014;4(6):402-12. pmid: 25386404
35. Hosseini SH, Bibak H, Ghara AR, et al. Ethnobotany of the medicinal plants used by the ethnic communities of Kerman province, Southeast Iran. J Ethnobiology Ethnomedicine. 2021;17:31. doi: 10.1186/s13002-021-00438-z
36. Yousefi H, Shidai Karks A, Mofidi Chelan M. Indigenous knowledge of medicinal and edible plants from the point of view of local communities in a part of the pastures of Urmia city. Proceedings of the 1st International Conference on Medicinal Plant Biology. Qom, Iran; 2023. [in Persian].
37. Razmjoue D, Zarei Z, Armand R. Ethnobotanical Study (Identification, Medical Properties and How to Use) of some Medicinal Plants of Behbahan city of Khuzestan Province, Iran [in Persian]. J Med Plants. 2017;16(64):33-49. doi: 10.22034/jmp.2017.536122
38. Moamari M, Abbasi Khalki M, Dadjo F. Ethnobotany (plant ethnography) of Darvish Chai Sarein watershed plants with a medicinal and food approach [in Persian]. Pasture. 2019;14(4):698-714.
39. Maleki L H, NorouziR, Shahi-Gharahlar A. Essential oil components, phenolic content and antioxidant activity of Anthriscus cerefolium and Anthriscus sylvestris from Iran. Journal of Horticulture and Postharvest Research. 2020;
40. 2(3):355-66. doi: 10.22077/jhpr.2020.3056.1118
41. Khodayari H, Amani S, Amiri H. Ethnobotany of medicinal plants in northeastern Khuzestan province. Ecophytochem Med Plants. 2013;2(4):12-26.
42. Sabzi Noja Deh M, Amani M, Younesi Hamza Khanlou M, Badri L, Fathizadeh O, Shidai Karakaj E. Medicinal plants with therapeutic uses in indigenous communities located in Sablan range (case study: Meshkinshahr city, Ardabil province) [in Persian]. Ecophytochem Med Plants. 2013;2(4):12-26. doi: 10.22059/jrwm.2021.311829.1542
43. Kiasi Y, Farouze MR. Ethnobotanical survey of medicinal plants of Almaliche pasture, Abadeh city [in Persian]. Trad Med Islam Iran Trad Med. 2018;10(1):71-87.
44. Vahid H, Yousefi M, Emami A. Cabar from past to present [in Persian]. Jiit. 2016;7(1):45-52.
45. Negaresh K. Typification of Onopordum heteracanthum var. carmanicum and O. myriacanthum (Asteraceae, Cardueae–Carduinae). Annalen des Naturhistorischen Museums in Wien. Serie B für Botanik und Zoologie. 2018;120:141-4.
46. Pourmorad L, Elahifard E, Siahpoosh A. Tracing Wild Mustard (Sinapis arvensis L.) Accessions Resistant to Tribenuron-methyl in Wheat Fields of Ramhormoz and Preparing Distribution Map of Resistant Fields [in Persian]. Journal of Plant Protection. 2020;34(4):473-84. doi: 10.22067/jpp.v34i4.86902
47. Mardani Nejad S, Vazirpour M. Ethnobotany of medicinal plants by the people of Mubarakeh (Isfahan) [in Persian]. Herb Meds. 2013;3(2):111-29.
48. Nie Y, Luo F. Dietary fiber: An opportunity for a global control of hyperlipidemia. Oxid Med Cell Longev. 2021;2021(1):5542342. doi: 10.1155/2021/5542342
49. Zhao M, Yi Z, Zhang B, Chen S, Zhuang X, Yin H, Zhao L. Fatty liver disease: Functional foods offer natural remedies. Aliani M, Eskin MNA. Editors. In: Functional Foods and Chronic Disease. New York, NY: Academic Press; 2024. p. 115-52.
50. Trajkovska‐Broach A, Trajkovska Petkoska A. Mediterranean herbs, spices, and medicinal plants—Natural remedies and rich sources of bioactive compounds. JSFA Reports. 2023;3(1):4-12. doi: 10.1002/jsf2.96
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
